Centralne Warsztaty Lotnicze (CWL)
Centralne Zakłady Lotnicze (CZL)

Centralne Zakłady Lotnicze, logo. (Źródło: Skrzydlata Polska nr 42/1978).

W listopadzie 1918 r., zaraz po odzyskaniu niepodległości i wyzwoleniu Warszawy spod okupacji niemieckiej, zostały utworzone wojskowe warsztaty lotnicze. Chociaż były warsztatami remontowymi, odegrały pewną rolę w rozwoju polskiego przemysłu lotniczego. W dniu 20.12.1918 r. otrzymały one nazwę Centralne Warsztaty Lotnicze (CWL). Mieściły się w Warszawie, na południowo-wschodnim skraju lotniska mokotowskiego. Organizatorem warsztatów był por. inż. Michał Tłuchowski. Trzon kadry CWL stanowili polscy fachowcy, wyszkoleni w armiach zaborczych oraz w niemieckich warsztatach lotniczych w Warszawie przy ul. Kolejowej (Reparatur Flugzeugabteilung (Refla)) i ul. Czerniakowskiej.

Kierownikami CWL kolejno byli: por. inż. Karol Słowik (listopad 1918-sierpień 1919), inż. Witold Rumbowicz (do grudnia 1919), inż. Zdzisław Wilk (do stycznia 1920), ppłk inż. Zdzisław Zych-Płodowski (do lipca 1920), inż. Zbigniew Arnd (do września 1922), ppłk. inż. Władysław Toruń (do sierpnia 1923), mjr Józef Zajączkowski (1924-1926) i inż. Witold Rumbowicz (1926-1928). Kierownikiem warsztatu był mjr Wacław Iwaszkiewicz (do 1924 r.), kierownikiem montażu- Bolesław Skraba, kierownikiem Biura Technicznego w 1925 r. był inż. Jan Szall, następnie inż. Stefan Malinowski, pracownikami początkowo inż. Władysław Zalewski i inż. M. Pęczalski. W styczniu 1919 r. warsztaty zatrudniały 250 pracowników, w grudniu 1920 r. liczba pracowników CWL wzrosła do 1008, w grudniu 1921 wynosiła 506, w 1922- 449, a w 1923- 465. Centralne Warsztaty Lotnicze miały za zadanie remont samolotów i silników. Remont częstokroć traktowany był bardzo szeroko, polegał nieraz na odbudowie niemal całego samolotu z zachowanych szczątków. W latach 1919-1920 CWL remontowały samoloty poniemieckie oraz przeprowadziły montaż zakupionych w W. Brytanii samolotów Bristol F.2B ”Fighter”. W 1919 r. wyremontowano 217 samolotów i 169 silników, a w 1920r.- 327 samolotów i 253 silniki. Jednocześnie w 1919 r. wyprodukowano 172 śmigła, a w 1920 r.- 374. W latach 1921-1922 warsztaty remontowały samoloty produkcji francuskiej (Breguet XIV, SPAD S-XIII), włoskiej (Ansaldo A-1 ”Balilla”, SVA) i angielskiej (Bristol F.2B ”Fighter”). Na przełomie 1923/1924 r. wyremontowano 10 samolotów De Havilland DH-9, które odsprzedano Łotwie. W latach 1923-1927 początkowo remontowano i odbudowywano samoloty Breguet XIV, a następnie remontowano samoloty Potez XV, Potez XXV i Potez XXVII oraz Breguet XIX. Remonty samolotów Breguet XIX zapoznały zakład z nitowaniem duralu, gdyż szkielet tego samolotu był wykonany z duraluminium. CWL prowadziły również działalność konstrukcyjną.

W 1919 r. inż. K. Słowik zbudował samolot, będący kopią niemieckiego samolotu Hannover-Roland CL-II. Zastosowano na nim silnik większej mocy niż w CL-II. Samolot wykonał pierwszy lot 9.08.1919 r. Użycie zbyt słabych linek do usztywnienia płatów przyczyniło się do rozbicia prototypu podczas lotu pokazowego 23.08.1919 r. W 1920 r. rozpoczęto budowę prototypu samolotu liniowego WZ-VIII ”De-Że-Pe” konstrukcji inż. Władysława Zalewskiego, budowa nie została ukończona. Od 1922 r. z warsztatów korzystali studenci Sekcji Lotniczej Politechniki Warszawskiej, budując szybowiec SL-1 ”Akar”. W 1924 r. powstały szybowce SL-2 ”Czarny Kot” i SL-3. Później, wobec rozbieżności pomiędzy władzami lotniczymi, kierownictwem CWL a studentami, dalsza współpraca została przerwana. Prawdopodobnie w 1924 r. powstał projekt dwupłata wojskowego opracowany przez francuskiego konstruktora Dumasse.

W 1925 r. warsztaty przemianowano na Centralne Zakłady Lotnicze (CZL). W sierpniu 1926 r. został oblatany prototyp samolotu liniowego WZ-X, konstrukcji inż. W. Zalewskiego. Samolot ten wykonano w latach 1926-1927 w 4 egz.. Rozważano uruchomienie jego produkcji, lecz wobec zakupienia dużej liczby samolotów Potez XXV i Breguet XIX, produkcji nie podjęto. Zalewski opracował projekt ciężkiego bombowca WZ-IX ”Pteranodon”, projekt nie został zrealizowany. W CZL dokonano w latach 1925-1927 przeróbek samolotów Potez XV, Breguet XIV i Farman F-68 ”Goliath” na samoloty rolnicze.

W ramach popierania amatorskiej działalności konstrukcyjnej w CZL w latach 1925-1927 zbudowano dwa samoloty: D-1 ”Cykacz” i Skraba ST-3. W 1926 r. w CZL miała być rozpoczęta budowa samolotu sportowego Jerzego Dąbrowskiego, oznaczonego D-2. Niestety z braku funduszy samolot nie został zrealizowany. Działalność produkcyjną rozpoczęły CZL dopiero w połowie lat 1920-tych. Pierwszym samolotem produkowanym seryjnie był szkolny Hanriot H-28. W 1926 r. CZL przejęły od zlikwidowanej fabryki Francopol prawa licencyjne na samolot myśliwski Blériot SPAD S-61C1 wraz z oprzyrządowaniem produkcji i dwoma kadłubami w montażu. W 1927 r. wyprodukowano około 10 samolotów tego typu oraz przeprowadzono ich remonty. CZL, prócz remontów samolotów, przeprowadzały remonty silników wszystkich typów, używanych przez polskie lotnictwo wojskowe. Po utworzeniu w 1926 r. Polskich Zakładów Skody produkcję i remonty silników Lorraine-Dietrich CZL przekazały do Skody remonty silników.

15.03.1928 r. na bazie Centralnych Zakładów Lotniczych powołano wytwórnię płatowców o charakterze samodzielnego przedsiębiorstwa państwowego, pod nazwą Państwowe Zakłady Lotnicze.

Konstrukcje:
Hannover CL-II (CWL seria 18, CWL ”Słowik”), 1919, samolot rozpoznawczy, szturmowy.
WZ-VIII ”De-Że-Pe”, 1920, samolot liniowy.
Wołowski-samolot, 1922, projekt samolotu doświadczalnego.
SL-1 ”Akar” (”A.K.”), 1923, szybowiec.
CWL- Dumasse, ok. 1924, samolot wojskowy.
SL-2 ”Czarny Kot” (JD-1), 1924, szybowiec.
SL-3, 1924, szybowiec.
Hanriot HD-14 (H-28), 1924, samolot szkolny.
D-1 ”Cykacz”, 1925, amatorski samolot sportowy.
CWL WZ-IX ”Pteranodon”, 1925, projekt samolotu bombowego.
CWL WZ-X, 1926, samolot liniowy.
Sołtycki-samolot, ok. 1926, samolot doświadczalny.
Sipowicz 1, 1926, samolot doświadczalny.
D-2, 1926, projekt samolotu sportowego.
Skraba ST-3, 1927, amatorski samolot sportowy.
Blériot SPAD S-61C1, 1929, samolot myśliwski.

Źródło:

[1] Glass A. ”Polskie konstrukcje lotnicze 1893-1939”. Wydawnictwo Komunikacji i Łączności. Warszawa 1977.
[2] Glass A. ”Polskie konstrukcje lotnicze do 1939”. Tom 1. Wydawnictwo STRATUS. Sandomierz 2004.
[3] Majewski Mariusz W. "Samoloty i Zakłady Lotnicze II Rzeczypospolitej". Wydawnictwo ZP Poligrafia. Warszawa 2006.
blog comments powered by Disqus