Brat Cyprian z Czerwonego Klasztoru skrzydła, 1753
Ludowa tradycja przypisuje mu dokonywanie w XVIII stuleciu udanych lotów nad Dunajcem. Legenda o bracie Cyprianie z Czerwonego Klasztoru była jedną z żywych opowieści spisywanych przez XIX- wiecznych podróżników. Ów enigmatyczny zakonnik miał być konstruktorem przedziwnej machiny porównywalnej z wynalazkiem Leonardo da Vinci.
Badania historyczne dowiodły, że Cyprian rzeczywiście był postacią historyczną. Za jego imieniem kryje się Franz Ignatz Jäschke (ur. 28.07.1724 r. w Polkowicach na Dolnym Śląsku, zm. 1775 r. w Czerwonym Klasztorze) syn Josepha Jäschke, polkowickiego mistrza krawieckiego. Brat Cyprian stał się najsłynniejszym zakonnikiem kamedułów z Czerwonego Klasztoru (słow. Ćerveny klaśtor), którego kompleks położony jest na Słowacji w miejscowości Czerwony Klasztor nad Dunajcem, na pograniczu Pienin i Magury Spiskiej.
Brat Cyprian przybył do Czerwonego Klasztoru ok. 1756 r. Wcześniej uczęszczał do szkół w Brnie, Częstochowie i w Radošinej, ukończył studia medyczne we Wrocławiu. Przypuszczalnie studiował także we Włoszech, ponieważ w adnotacjach urzędowych, dotyczących mszy świętych odprawianych przez mnichów z Czerwonego Klasztoru, wspominany jest jako Włoch: ... pro defuncto fratre Cypriano Italo. Uczony mnich znał język niemiecki, polski, słowacki i oczywiście łacinę. Śluby zakonne złożył 21.10.1752 r. w klasztorze Zobor koło Nitry. W Czerwonym Klasztorze pełnił różnorakie funkcje: aptekarza, botanika, cyrulika i kucharza. Obok tych zajęć malował i wyrabiał zwierciadła, a także zajmował się alchemią i pirotechniką. Z zamiłowania był botanikiem, czego owocem jest najstarszy zachowany zielnik opisujący rośliny tatrzańskie i pienińskie, zawierający łącznie ok. 283 okazy (z tego 63 gatunki roślin tatrzańskich). Zielnik ten, znajdujący się dzisiaj w zbiorach Muzeum Narodowego w Bratysławie, zawiera także rady i sposoby leczenia stosowane przez Cypriana jako medyka współbraci i biednych górali spod Tatr, Spiskiej Magury i Pienin. Wiemy stąd, że uczony mnich sądził, iż przyczynę wszystkich niedomagań upatrywać należy w chorobach skóry, dolegliwościach żołądka, wątroby i śledziony.
Według legend Cyprian był także mechanikiem i skonstruował skrzydła, dzięki którym mógł wzbijać się w powietrze. Ludowe opowieści podają, że dzięki tym skrzydłom, wykonanym z cisowego drewna i pokrytym płótnem nasyconym żywicą, przypinanym do ramion i pleców, sfrunął z wierzchołka Trzech Koron na dziedziniec Czerwonego Klasztoru. W innej wersji, pewnej księżycowej nocy wzniósł się ze szczytu klasztornych murów na wierzchołek Trzech Koron. Prowadziła go w przestworzach zjawa cudnej pasterki, którą mu we śnie pokazał w lustrzanym odbiciu szatan, przebrany za anioła. Po udanym pierwszym locie Cyprian wrócił do klasztoru i tu miał ponownie sen, w którym zjawili się prawdziwi aniołowie przestrzegając go przed dalszymi próbami latania. Nadaremnie jednak. Pewnej ciemnej nocy wyniósł Cyprian swoje skrzydła na wierzchołek Trzech Koron i uniósł się na nich, lecąc w stronę południową (inne źródła podają ściśle, że działo się to w roku 1753). Tak przy sprzyjającym wietrze dotarł do Tatr. Gdy przelatywał nad Morskim Okiem, ujrzał go Anioł i poraziwszy błyskawicą, strącił w przepaść nad brzeg jeziora. W tym miejscu zamieniony w skałę podobną do ludzkiej postaci w mnisim kapturze stoi brat Cyprian do dziś i pilnuje z rozkazu Anioła skarbów ukrytych pod ziemią. Gdy nadciąga burza, mnich zasnuwa się chmurami i zrzuca kamienie na natręta, który o tym czasie zjawi się w górach. Inni powiadają, że to nie było tak, że to morska boginka zakochała się w przelatującym mnichu i aby go mieć stale przy sobie, zaklęła go w głaz- do dzisiaj zwany Mnichem.
Przeciwko prawdziwości tych podań przemawiają nie tylko prawa fizyki, ale i brak jakichkolwiek wzmianek o tych rzekomych dokonaniach mnicha w kronikach i innych zapiskach zakonu kamedułów. Zbeletryzowaną wersję tych opowieści przedstawił Jan Wiktor w opowiadaniu Zapomniany lotnik (1937 r.) i w powieści Skrzydlaty Mnich (1947 r.). W 2008 roku w koprodukcji czterech państw (Czechy, Polska, Słowacja, Węgry) powstał film nawiązujący do legendy o bracie Cyprianie pod tytułem Latający mnich i tajemnica Da Vinci (słow. Legenda o lietajúcom Cypriánovi). Film w kinach pojawił się 29.07.2010 r.
Legenda pasująca Cypriana na polskiego Ikara oparta jest na kilku przesłankach. Pierwszą był zakorzeniony w fantazji ludowej, także wśród mieszkańców Spiszą, motyw latającego człowieka (Spiszacy opowiadają o Gasparku handlarzu win z Lubowli, który unosił się na siwym koniu). Drugą była, wyjątkowo podatna na legendowe mitotwórstwo, postać autentycznego mnicha Cypriana, alchemika i zielarza uzdrawiającego chorych. Trzecią wreszcie jest możliwość, że nawet jeśli legendarny lot nie był zdarzeniem prawdziwym, to jednak brat Cyprian jakiś aparat latający mógł zbudować. Przemawia za tym i to, że legenda o locie powstała tuż po śmierci Cypriana, zapisał ją przeor z Kieżmarku Krystian Genesisch w 1807 r., podając, że lot z klasztoru na Trzy Korony istotnie miał miejsce. Wkrótce literat spiski Ernest Linder osnuł wokół tego wydarzenia opowiadanie i balladę, do której wprowadził znane niemieckie wątki romantyczne, szczególnie faustyczny motyw zwierciadła z odbiciem pięknej kobiety. Łacińska kronika magistra z Rymavskej Soboty z 1760 r. podaje, że po udanej próbie lotu biskup z Nitry kazał spalić diabelski wóz Cypriana na granicy, w Spiskiej Białej, a mnicha ukarał przeniesieniem do klasztoru na Węgry.
Pod koniec XIX wieku jedno z czasopism zamieściło artykuł opatrzony technicznym rysunkiem i opisem latającej machiny brata Cypriana, poruszanej jakoby dzięki napędowi przekazywanemu za pomocą pedałów do ruchomych nasadek piór. Podobne opowieści o latającym mnichu znane są ze Szwabii, gdzie tego rodzaju eksperyment przeprowadzić miał Caspar Mohr z klasztoru premonstrantów w Schussenried (Oberschwaben). Skrzydła Mohra do XIX wieku przechowywano w bibliotece tamtejszego klasztoru, wcześniej powstało malowidło ścienne z przedstawieniem lecącego zakonnika. Niewykluczone, że ta niemiecka legenda dotarła na Spisz wraz z osadnikami niemieckimi, których cesarz Józef II skierował do Lechnicy i okolic wiatach 1786- 1788. Motywy kulturowo odległe połączyły się z podaniami miejscowymi, trafiając na grunt przygotowany przez rozmaite wydarzenia rzeczywiste.
Żywym jest przekaz mówiący, że Cyprian wydany został w ręce zwierzchników kościelnych przez swoich współbraci zazdroszczących mu popularności i szacunku, którym się cieszył między ludem. Nie wiadomo, w jaki sposób Cyprian mógł utrzymywać tak żywy kontakt ze światem zewnętrznym i chodzić na liczne wyprawy oraz wędrówki po okolicy, ponieważ zakonnicy kamedulscy żyli w absolutnej izolacji. Ta miała im zapewnić pełną koncentrację na sprawach duchowych i życie w niemal zupełnym milczeniu. Wiadomo natomiast, że po decyzji biskupa Cyprian nigdy więcej nie pojawił się poza murami klasztornymi, ani nigdy nie zobaczył swoich ukochanych Tatr. Biskup uznał, że latać mogą tylko ptaki, a ludziom nie wolno zmieniać przykazań bożych. Cyprian zmarł prawdopodobnie 16.041775 r. lub w okresie od 30.04. do 7.05.1775 r. Oficjalna wersja mówi, że odszedł z tego świata w swoim domku w podpienińskim klasztorze. Inne źródła podają natomiast, że przez długie lata cierpiał za swój pomysł z lataniem, przykuty za karę do murów opactwa w Pannonhalmie (Węgry), gdzie zmarł w 1774 r. Jedna z wersji utrzymuje nawet, że zginął z wyroku Świętej Inkwizycji.
Tak kończy się opowieść o prawdziwym, z krwi i kości mnichu Cyprianie, przyrodniku, zielarzu, alchemiku, aptekarzu, pirotechniku, któremu lud przypisał marzenie o lataniu- na wzór ptasi, zaś literatura jego postaci przydała jeszcze znamion herosa, sprzeciwiającego się feudalnemu porządkowi, dla którego realizacja idei lotu uosabiała tęsknotę życia w świecie wolnym i sprawiedliwym.
Źródło:
[1] Glass A. ”Polskie konstrukcje lotnicze do 1939”. Tom 1. Wydawnictwo STRATUS. Sandomierz 2004.[2] Banaszczyk E. ”Karuzela pod gwiazdami”. Wydawnictwo Iskry. Warszawa 1960.
[3] Wałęga S. K. ”Chłopski Ikar znad Dunajca”. ”Tarnowskie Echo Magazyn Informacyjny TEMI” z 6.12.1995 r.
[4] Januszewski S. "Pionierzy. Polscy pionierzy lotnictwa 1647- 1918. Tom 1". Fundacja Otwartego Muzeum Techniki. Wrocław 2017.