BŻ-1 "Gil", 1950
Praca zespołu nie była prosta. Nie było dostępu do zagranicznych opracowań na temat projektowania śmigłowców- w tym czasie stanowiły one tajemnicę poszczególnych wytwórni. Konstruktorzy byli zmuszeni do rozwiązywania wielu zagadnień teoretycznych i praktycznych, które były już w innych krajach znane i zbadane. Przy budowie śmigłowca wykorzystano chłodnicę od samolotu Junkers Ju-88, koła od szybowca DFS "Kranich" i przekładnię od motocykla Zündapp. Budową śmigłowca została zrealizowana w warsztacie Instytutu.
W lipcu 1949 r. przeprowadzono wstępny montaż śmigłowca. Wkrótce śmigłowiec znalazł się na stoisku doświadczalnym, na którym ujawniły się drgania śmigłowca. Konieczne okazało się zastosowanie tłumika tarciowego na zamocowaniu silnika do kadłuba. Trochę czasu zajęła też regulacja silnika i wirnika. Początkowo śmigłowiec nie miał nazwy, tylko znaki SP-GIL dopiero potem, z powodu znaków rejestracyjnych, dostał nazwę GIL, a jako pierwsza konstrukcja inż. Bronisława Żurakowskiego później otrzymał oznaczenie BŻ-1 "Gil".
Dnia 14.01.1950 r. śmigłowiec był gotowy do oblatania. Po przypadkowej awarii w czasie przygotowań do pierwszego wzlotu i po naprawieniu uszkodzeń, śmigłowiec odbył swój pierwszy lot 4.04.1950 r., pilotowany przez głównego konstruktora doc. mgr. inż. B. Żurakowskiego, który nigdy nie latał śmigłowcem nawet jako pasażer. Rozpoczął się okres badań i prób. W wyniku prób zmieniono wyważenie wirnika przez przesunięcie głowicy. Próby w locie przyniosły kolejne uszkodzenia śmigłowca w dniach 5.07., 13.08. i 22.08.1950 r. Przy remoncie zmieniono podwozie na szersze, z amortyzacją olejowo- powietrzną, a nie sznurami gumowymi.
Następstwem wypadków był kryzys zaufania do polskich prac na polu konstrukcji śmigłowców. Wiary w słuszność sprawy nic stracił jedynie inż. B. Żurakowski, który pracując teraz samotnie, przekonstruował łopaty wirnika. Funkcję oblatywacza objął Wiktor Pełka, pierwszy w Polsce pilot, który otrzymał licencję na pilotowanie śmigłowców. Systematycznie prowadzone próby w locie wykazały, że śmigłowiec jest zupełnie poprawny w pilotażu w całym zakresie lotu łącznie z autorotacją.
14.11.1951 r. (wg [1]- we wrześniu 1951 r.) śmigłowiec "Gil" został oficjalnie przedstawiony w locie władzom cywilnym i wojskowym. W 1952 r. śmigłowiec był zademonstrowany publicznie na pokazach lotniczych na Okęciu, w dniu 22 lipca. Był to pierwszy pokaz lotu śmigłowca w Polsce.
W 1953 r. konstruktor inż. B. Żurakowski otrzymał za swą pracę Nagrodę Państwową II stopnia w dziedzinie postępu technicznego. Niewątpliwy sukces zbudowania pierwszego w Polsce śmigłowca, pomimo dużych trudności technicznych oraz licznych przeciwieństw i niepowodzeń- był wynikiem wytrwałości i zdolności inż. B. Żurakowskiego.
W 1953 r. śmigłowiec poddano modernizacji. W trakcie prób technicznych, jakie przeprowadzono ze śmigłowcem w listopadzie 1953 r., podczas wyłączania silnika została obcięta łopatą wirnika tylna część ogonowa. Spowodowało to przerwanie prób i badań do 1956 r. Do tego czasu śmigłowiec wykonał 169 lotów o łącznym czasie 20 h 21'. W latach 1954- 1955 (wg [2]- w 1955 r.) śmigłowiec był eksponatem wystawionym w warszawskim Arsenale.
Dopiero w 1956 r. przystąpiono do remontu i przeróbki śmigłowca w celu dalszego prowadzenia prób. Oblotu poprawionego śmigłowca dokonał 8.10.1956 r. pilot doświadczalny Wiktor Pełka. W okresie od października 1956 r. do czerwca 1957 r. przeprowadzono na śmigłowcu szczegółowe próby. Dla potwierdzenia możliwości uniesienia dwóch osób, wykonano start z pasażerem stojącym na podwoziu.
Dnia 19.09.1955 r. uszkodzeniu uległo śmigło ogonowe, a 8.02.1957 r. podczas rozruchu silnika nastąpiło uszkodzenie poprzeczki głowicy wirnika. W trakcie remontu głowicy wadliwie zamontowano przekładnię przenoszącą napęd na śmigło ogonowe, w wyniku czego przy rozruchu silnika, dnia 28.06.1957 r., zostały wyłamane zęby przekładni. Ponieważ uszkodzone koła zębate przekładni pochodziły z motocykla Zündapp, a części tych nie można było uzyskać, defekt ten spowodował ostateczne unieruchomienie śmigłowca.
"Gil" okazał się śmigłowcem udanym, o dobrych własnościach pilotażowych i statecznym w locie. W latach 1956- 1957 wykonano na nim dalsze 185 lotów o łącznym czasie 12 h 38'. Łącznie śmigłowiec wylatał 33 h w 354 startach. "Gil" mógł być prototypem udanego dwumiejscowego śmigłowca łącznikowego.
Po skasowaniu, we wrześniu 1960 r., śmigłowiec przekazano do Muzeum Techniki NOT w Warszawie, gdzie był eksponowany do grudnia 1963 r. Od tego czasu śmigłowiec znajduje się w zbiorach Muzeum Lotnictwa i Astronautyki w Krakowie. W latach 1987- 1989 śmigłowiec został wyremontowany w Zakładzie Produkcji Doświadczalnej Instytutu Lotnictwa i 29.04.1989 r. nastąpiło uroczyste przekazanie śmigłowca do Muzeum.
Konstrukcja:
Jednomiejscowy śmigłowiec doświadczalny o układzie klasycznym z jednym wirnikiem nośnym i śmigłem ogonowym. Konstrukcja mieszana.
Wirnik nośny dwułopatowy, drewniany; łopaty o obrysie prostokątno- trapezowym. Profil NACA 43012A. Zwichrzenie 9°. Dźwigar sosnowy wzmocniony na krawędzi natarcia stalowym prętem. Tylna część łopat składa się z topolowych żeber i sklejkowego pokrycia. Dzięki szpachlowaniu i malowaniu z polerowaniem uzyskano dokładny kształt profilu. Na jednej z łopat blaszka wyważenia aerodynamicznego. Łopaty mocowane do głowicy za pomocą stalowych okuć. Łopaty za pomocą głowicy sztywno z sobą połączone, a na wale zawieszone przegubowo. Piasta głowicy w postaci pierścienia spawanego z blach stalowych. Prostopadle do łopat nośnych zamocowane są na stalowych rurach dwie drewniane, prostokątne łopaty sterujące. Są one ze sobą tak sprzężone, że przekręcenie jednej powoduje przekręcenie drugiej w przeciwną stronę. Łopaty sterujące powodują zmniejszenie sił na drążku sterowym oraz ustateczniają śmigłowiec w locie. Na wirniku znajduje się czteroramienny eliminator drgań pomysłu prof. dr Z. Brzoski.
Kadłub konstrukcji kratownicowej, spawany z rur stalowych, kryty płótnem w części przedniej i zasilnikowej, a blachą duralową w okolicy silnika. Kabina pilota odkryta, z przodu osłonięta wiatrochronem. Początkowo kabinę przewidziano dla dwóch osób siedzących obok siebie. Wobec małej mocy silnika loty wykonywane były w wersji jednomiejscowej, wyjątkowo z pasażerem stojącym na prawym zastrzale podwozia. Sterowanie okresowe kąta nastawienia łopat wirnika nośnego odbywa się za pomocą drążka sterowego za pośrednictwem łopat sterujących. Dźwignia skoku i mocy umieszczona z lewej strony fotela pilota służy do sterowania skoku ogólnego. Jest ona sprzężona z przepustnicą silnika. Rączka skrętna pozwala na dodatkową regulację silnika. Pedały połączone linkami ze śmigłem ogonowym pozwalają na sterowanie kierunkowe przez zmianę skoku śmigła. W kabinie znajdują się ponadto pokrętło zmiany płaszczyzny obrotu śmigła ogonowego, dźwignia przestawiania pedałów i dźwignia sprzęgła. Do kratownicy kadłuba przymocowana jest drewniana skorupowa belka ogonowa, ze statecznikiem i stalową płozą. Na końcu belki znajduje się dwułopatowe śmigło ogonowe o łopatach z drewna ulepszonego, czyli wielowarstwowego. Wierzchem belki, pod blaszaną osłoną poprowadzony jest wałek napędowy śmigła ogonowego i linki sterowania. Płaszczyzna obrotu śmigła ogonowego może być przechylona wokół osi podłużnej śmigłowca w celu uzyskania wyważenia. Statecznik trójkątny, kryty płótnem.
Podwozie trójkołowe z kołem przednim, stałe. Koło przednie nastawne. Podwozie główne i przednie ma amortyzację olejowo- powietrzną. Koła bez hamulców. Używane były dwie wersje podwozia: z dużym i małym rozstawem kół.
Wyposażenie- tablica przyrządów: obrotomierz wirnika, obrotomierz silnika, wysokościomierz, prędkościomierz, wariometr, zakrętomierz wskaźnik skoku ogólnego wirnika, wskaźniki położenia przepustnicy, termometr głowic silnika, termometr oleju silnika.
Silnik- czterocylindrowy rzędowy, chłodzony powietrzem, przebudowany do pracy w pozycji pionowej Hirth HM504A2 o mocy 74 kW (100 KM), wg [2]- o mocy 77 kW (105 KM).
Na silniku zabudowana przekładnia planetarna zmniejszająca obroty w stosunku 1:9 oraz mały wentylator chłodzący. Między silnikiem a wirnikiem nośnym znajduje się sprzęgło rozłączalne i sprzęgło wolnego biegu- umożliwiające autorotację. Zbiornik paliwa początkowo zabudowany był z tyłu kadłuba, później z przodu i w końcu znów z tyłu.
Dane techniczne BŻ-1 (wg [4]):
Średnica wirnika- 8,8 m, długość- 8,5 (wg [1] i [5]- 8,6) m, wysokość- 3,0 m.
Masa własna- 510 kg, masa użyteczna- 100 kg, masa całkowita- 610 kg.
Prędkość max- 140 km/h, prędkość przelotowa- 120 km/h, prędkość optymalna- 80 km/h, wznoszenie pionowe- 2,5 m/s, wznoszenie w locie postępowym- 4,5 m/s, pułap- 2000 m, czas lotu- (wg [1] i [5]- 50').
Galeria
Źródło:
[1] Krzyżan M. ”Samoloty w muzeach polskich”. Wydawnictwo Komunikacji i Łączności. Warszawa 1983.[2] Glass A. ”Powstanie śmigłowca SP-GIL”. Lotnictwo nr 2/2005.
[3] Żurakowski B. ”SP-GIL - wspomnienia konstruktora”. Lotnictwo nr 2/2005.
[4] Witkowski R. ”Powrót GILa i jego dalsze loty”. Lotnictwo nr 2/2005.
[5] Praca zbiorowa ”Konstrukcje lotnicze Polski Ludowej”. Wydawnictwo Komunikacji i Łączności. Warszawa 1965.