Szal Jan

Jan Alfred Szal był wykształconym inżynierem, lingwistą znającym perfekcyjnie kilka języków obcych, zdolnym konstruktorem, błyskotliwym wynalazcą, menażerem i przemysłowcem, działaczem społecznym, a także autorem prac z zakresu astronomii. Urodził w Krośnie 23.12.1899 r. Rodzicami byli: Michał, urzędnik miejski i Franciszka Ekierd. Był najmłodszym z pięciorga rodzeństwa. Uczył się dobrze. Maturę uzyskał w C.K. Szkole Realnej w Krośnie jesienią 1916. Zamierzał wówczas podjąć studia na Akademii Rolniczej, zmienił zamiar kończąc studia na Wydziale Budowy Maszyn Politechniki Lwowskiej. Był wyróżniającym się studentem, nagrodzonym stypendium dla zaliczenia praktyki podyplomowej za granicami kraju. Posiadając dyplom inżyniera mechanika został skierowany na staż do francuskiej wytwórni silników lotniczych Lorraine-Dietrich w podparyskim Argenteuil. Po powrocie do kraju w 1927 r. zostaje zatrudniony w wytwórni silników lotniczych Polskie Zakłady Skody (od 1.01.1936 r- PZL WS) na Okęciu. Pracował tam na różnych stanowiskach kierowniczych, bezpośrednio w produkcji i w biurze konstrukcyjnym. W tym czasie powstały jego pierwsze wynalazki.

Po odejściu z Polskich Zakładów Skody zakłada w 1932 r. własną Wytwórnię Akcesoriów Lotniczych i Samochodowych Motolux w Warszawie przy ulicy Huculskiej nr 6 na Dolnym Mokotowie. Początkowo produkowano tu drobny osprzęt jak: kurki paliwowe i olejowe etc. Wkrótce jednak podjęto produkcję synchronizatorów karabinów maszynowych pilota, stanowiących wynalazek inż. Szala. Był kolejnym pomysłem zgłoszonym do Urzędu Patentowego RP w 1934 r. Niebawem stał się sztandarowym wyrobem wytwórni, znajdującym uznanie nie tylko w kraju, ale i za granicą.

Inż. Szal brał udział w zagranicznych wyjazdach służbowych. W czerwcu 1934 r. znalazł się w grupie członków Związku Polskich Inżynierów Lotniczych zwiedzających niemieckie fabryki przemysłu lotniczego. Był również w składzie polskiej misji handlowej w Wielkiej Brytanii przy negocjacjach umów o licencyjną produkcję silników lotniczych i osprzętu.

W drugiej połowie lat 1930-stych Jan Szal zawarł związek małżeński z Janiną z Kotyniów. Doczekali się dwóch córek: Janiny i Barbary.

W miarę napływu zamówień wytwórnia Motolux się rozrastała zajmując sąsiednie posesje przy ul. Konduktorskiej nr 15 i 17. Powstał też drugi zakład w podwarszawskim wówczas Grabowie (obecnie Ursynów, ul. Poloneza), nieopodal Okęcia-Palucha. Motolux w krótkim czasie przeobraził się z warsztatu w przedsiębiorstwo średniej wielkości. Prawdziwym wyzwaniem technicznym dla wytwórni stało się wykonanie gondoli przeznaczonej dla balonu stratosferycznego Gwiazda Polski budowanego w WBS. Prace projektowo-konstrukcyjne rozpoczęto w 1936 r., a budowę pierwszego, przedprototypowego egzemplarza doświadczalnego podjęto w 1937 r. W tym czasie inż. Szal będący głównym konstruktorem gondoli został powołany w skład Rady Technicznej I Polskiego Lotu Stratosferycznego. Gondola mająca kształt kuli z obciętym wierzchołkiem nie była obiektem łatwym do zbudowania. Inż. Szal opracował zatem unikatowy sposób spawania zapewniający wysoką szczelność spoin. Nowa technologia pozostała tajemnicą wytwórni. Zastosowano nowatorskie rozwiązania noszące cechy wynalazków. Gondola zawierała znaczny zasób nowatorskiej myśli technicznej. Była konstrukcją wyjątkową, prawdziwym majstersztykiem mechaniki precyzyjnej. Razem wykonano trzy egzemplarze. Prace nad nimi zakończono w sierpniu 1938 r.

Pierwszą próbę startu do stratosfery podjęto z tatrzańskiej Doliny Chochołowskiej nocą 12/13.10.1938 r. Wobec błędnej prognozy meteo i wypadku z gazem na starcie, lot przełożono na rok następny. Na nowe miejsce startu wybrano Dolinę Oporu koło Sławska w Gorganach, 120 km na południe od Lwowa. Pogotowie startowe miało trwać od l do 15.09.1939 r. Przewidywany optymalny termin startu określono na około 10 września. Napaść na Polskę i wybuch II wojny światowej uniemożliwiły realizację przedsięwzięcia.

Do ostatnich ważniejszych prac podjętych przez inż. Szala należał m.in. szybkootwieralny centralny zamek uprzęży spadochronowej. Ostatnią konstrukcją, jaką inż. Szal zrealizował latem 1939 r. był przenośny schron przeciwgazowy wykonany z blachy duralowej. Oprócz wspomnianych konstrukcji i wynalazków inż. Szal miał pewien dorobek w innych dziedzinach. Należały tu m.in. drogowa stacja benzynowa i jej wersja polowa, a ponadto technologia trwałego łączenia muru ceglanego z konstrukcją żelbetową. Innym polem działania inż. Szala była astronomia, a ściślej jej specjalistyczna gałąź- kosmogonia, zajmująca się badaniem warunków powstania i rozwoju pojedynczych ciał niebieskich oraz ich układów. Miał dorobek w tej dziedzinie w postaci trzech publikacji książkowych, wydanych drukiem: w Warszawie w 1930 r., w Bukareszcie w 1940 r. i pośmiertnie po wojnie w Warszawie w 1947 r.

Będąc oficerem rezerwy 1.09.1939 r. otrzymał rozkaz o przeniesieniu produkcji Motoluxu do Kałuszyna, 4,5 km na wschód od Mińska Mazowieckiego. Wyjechał tam z grupą najbliższych współpracowników. Szybki rozwój sytuacji spowodował kolejne zmiany ewakuacyjne, aż do przekroczenia granicy z Rumunią 17.09.1939 r. Podczas pobytu w Bukareszcie był wielokrotnie nagabywany przez władze rumuńskie w sprawie zorganizowania bliźniaczej wytwórni czyli tamtejszego Motoluxu. Jednak ze względu na coraz to bardziej rosnące wpływy Niemców i postępującą faszyzację Rumunii propozycja nie została przyjęta. W 1941 r. wraca do kraju pod okupacją. Niemcy w tym czasie przejęli już wytwórnię w Grabowie, która egzystowała teraz pod nazwą Luftfahranlagen Ost GmbH. Dowiedziawszy się o jego powrocie zaczęli wywierać naciski na podjęcie pracy na rzecz III Rzeszy na stanowisku kierownika zakładu pod zarządem komisarycznym. Odmawia i symulując ciężką chorobę przenosi się z całą rodziną do Rabki-Zaryte. Tu włącza się w nurt pracy konspiracyjnej. W wolnych chwilach pracuje nad rękopisem ostatniej książki z zakresu kosmogonii. Kończy ją w kwietniu 1942 r. Po dokonaniu przez partyzantów sabotażu, wysadzeniu pociągu w rejonie Chabówki, następują liczne aresztowania. Inż. Szal zostaje zatrzymany przez Niemców 25.06.1942 r. i zamordowany cztery dni później w katowni gestapo, mieszczącej się w byłym zakopiańskim hotelu Palace.

Konstrukcje:
WBS "Gwiazda Polski", 1938, balon stratosferyczny.

Źródło:

[1] Morgała A. ”Samoloty wojskowe w Polsce 1924-1939”. Wyd. Bellona. Warszawa 2003.
[2] Morgała A. ”Jan Szal. Konstruktor i wynalazca”. Lotnictwo z szachownicą nr 22.
blog comments powered by Disqus