Lockheed Martin F-16C/D "Jastrząb"
(General DynamicsF-16C/D "Fighting Falcon")
W lutym 1980 r. rozpoczęty został wielonarodowy program stopniowej modernizacji samolotów F-16 pod nazwą MSIP (Multinational Staged Improvement Program). Jego zasadniczym celem jest dostosowanie F-16 do najnowszych systemów uzbrojenia opracowywanych dla US Air Force.
W ramach pierwszego stopnia programu MSIP I samoloty Lockheed Martin F-16A/B ”Fighting Falcon” dostarczane od listopada 1981 r., należące do serii Block 15, otrzymały zmiany konstrukcyjne w strukturze płatowca i okablowaniu. Stopień drugi MSIP II wprowadzony do samolotów F-16C i F-16D serii Block 25 od lipca 1984 r. to zmiany w zasadniczych elementach awioniki, wyposażeniu kabiny i innych elementach wyposażenia samolotu. Stopień trzeci rozpoczęty w 1987 r. obejmował stopniowe wprowadzanie poszczególnych systemów uzbrojenia. Miały one pozwolić na rozszerzenie zakresu wielozadaniowości samolotów F-16 na takie działania jak precyzyjne uderzenia szturmowe, zadania szturmowe w warunkach nocnych i przechwytywanie samolotów przeciwnika pozostających poza zasięgiem widoczności.
Pierwszy lot F-16 o wyposażeniu skonfigurowanym w ramach pierwszego stopnia programu MSIP odbył się 14.12.1982 r. Po wprowadzeniu zmian do samolotów seryjnych zaczęły one otrzymywać oznaczenia F-16C (jednomiejscowy) i F-16D (dwumiejscowy szkolno- bojowy). Jedyną różnicą zewnętrzną pomiędzy F-16A/B i F-16C/D jest wydłużona przednia część statecznika pionowego kryjąca urządzenia zakłócające dla samoobrony ASPJ (Airborne Self-Protection Jamming). Wewnętrzne zmiany objęły zainstalowanie radaru Westinghouse APG-68 o większym zasięgu i rozdzielczości w porównaniu z wcześniejszym APG-6G. Unowocześniono wyposażenie kabiny poprawiające współdziałanie pilota i urządzeń pokładowych, co objęło: udoskonalone urządzenia sterowe, dwa wyświetlacze wielofunkcyjne, wysokościomierz radarowy, szerokokątny wyświetlacz holograficzny HUD (Head Up Display) na przezroczystej płytce przed szybą osłony kabiny firmy GEC Avionics, system wizyjny do obserwacji w podczerwieni obszaru przed samolotem FLIR (Forward Looking Infra Red) i system transmisji danych dotyczących zadania bojowego firmy Fairchild.
Możliwości awioniki zostały poważnie rozszerzone przez zainstalowanie pojemniejszych i szybszych układów pamięci w komputerach pokładowych i systemu ładowania danych o zadaniu bojowym z wymiennymi kasetami (cartridge) z pamięcią półprzewodnikową. Udoskonalone zostały: instalacja elektryczna i układy chłodzenia. Wzmocniono konstrukcję płatowca dla umożliwienia powiększenia max masy startowej i podwyższenia limitu przeciążeń przy manewrach w locie bojowym. Samolot został dostosowany do standardu MIL-STD-1760 dla umożliwienia instalowania zaawansowanych systemów uzbrojenia, takich jak pociski powietrze- powietrze średniego zasięgu Raytheon AIM-120A AMRAAM powietrze- ziemia z kamerą TV pracującą w podczerwieni Raytheon AGM-65D "Maverick". Pierwszy F-16C Block 25 został oblatany 15.06.1984 r., natomiast 14.09.1984 r. oblatano dwumiejscową wersję maszyny F-16D Block 25. Produkcja samolotów trwała od lata 1984 r. do lata 1986 r. W tym czasie zbudowano 209 F-16C i 35 F-16D Block 25. Wszystkie maszyny tej wersji trafiły wyłącznie do USAF, nie były one eksportowane.
Począwszy od serii produkcyjnej Block 30 (samoloty dostarczane od lipca 1986 r.) wprowadzono wspólny przedział silnika (Common Engine Bay) pozwalający na instalowanie zarówno silników Pratt & Whitney F100-PW-220 jak i General Electric F110-GE-100 opracowanych w ramach programu AFE (Alternate Fighter Engine). Do innych zmian wprowadzonych w tej serii należy zaliczyć kolejne rozszerzenie pamięci komputerów pokładowych oraz samouszczelniające kadłubowe zbiorniki paliwa. Samoloty dostosowane do napędu silnikami General Electric postanowiono oznaczyć numerem serii Block 30, a płatowce które miały być napędzane silnikami Pratt Whitney- Block 32. Ten system, z przesunięciem o "2" stosowano na kolejnych odmianach samolotu - Block 40/42 i 50/52. We wszystkich wypadkach są to samoloty o tym samym standardzie wyposażenia, a jedyna różnica jest napęd (firmy General Electric w Block 30,40 i 50 oraz Pratt Whitney w 32, 42 i 52).
W bloku produkcyjnym Block 30B wytwarzanym od wiosny 1987 r. wprowadzono zmiany oprogramowania komputerów pozwalające na osiągnięcie pełnego poziomu (Level IV) obsługi pocisków AIM-120 AMRAAM przy atakowaniu wielu celów powietrznych. Kolejne zmiany wprowadzone w 1987 r. w bloku Block 30C to zespół podający komunikaty dla pilota syntetyzowanym komputerowo ludzkim głosem, przystosowanie do wystrzeliwania pocisków do zwalczania stacji radiolokacyjnych AGM-45 "Shirke" i AGM-88 HARM, rejestrator parametrów lotu odporny na zniszczenie w katastrofie samolotu i modułowy kanał wlotu powietrza dający możliwość uzyskania pełnego ciągu z silnika General Electric F110. Wreszcie od Block 30F podwojono na samolocie liczbę wyrzutni flar i dipoli AN/ALE-40 (z dwóch do czterech). Pierwszy F-16C Block 30 został oblatany 12.06.1986 r., pierwszy dwumiejscowy F-16D Block 30 wystartował 30.07.1986 r. Łącznie do 1989 r. zbudowano 566 samolotów Block 30, z tego 479 F-16C i 87 F-16D. Z tej liczby 32 F-16C i 3 F-16D wyprodukowano w tureckich zakładach TAI na podstawie licencji.
Wersja F-16D EO-1 to pojedynczy samolot wersji Block 30 przystosowany do przenoszenia zasobnika rozpoznawczego. Zasobnik był dość prymitywny, miał jedynie pojedynczą kamerę cyfrową. W drugiej kabinie zainstalowano terminal do obsługi zasobnika. Próby trwały od kwietnia do czerwca 1995 r. Ich wynik nie był zadowalający i program skasowano.
Wersja F-16C/D Block 32 napędzana była silnikiem Pratt Whitney F100-PW-220. Pierwszy F-16C Block 32 został oblatany 12.06.1986 r. Pierwszy F-16D Block 32 został również oblatany tego samego dnia. Łączna produkcja wyniosła 120 F-16C i 19 F-16D Block 32, z czego dla USAF zbudowano tylko 56 F-16C i 5 F-16D.
Na początku lat 1990- tych USAF zdecydowało się zmodyfikować większość swoich F-16C/D Block 30/32 do roli samolotów CAS/BAI (Close Air Support/Battlefield Interdiction - bezpośrednie wsparcie lotnicze/izolacja pola walki), poprzez wyposażenie je w system transmisji danych od oficera naprowadzania lotnictwa FAC. Miały otrzymać oznaczenie A/F-16. Zmiany miały też obejmować montaż GPS i uzupełnienie oprogramowania stacji radiolokacyjnej o moduł DTS- Digital Terrain System, oparty o wcześniej stosowany TERPROM, a służący do precyzyjnej nawigacji z wykorzystaniem stacji radiolokacyjnej. W czasie prób prowadzonych na kilku F-16C Block 30, poza wymienionymi urządzeniami zastosowano też odbiornik podświetlenia laserowego Pave Penny, zamontowany pod wlotem powietrza do silnika. Ostatecznie jednak do realizacji tych planów też nie doszło, gdyż oceniono, że podobne zadania mogą być z powodzeniem wypełniane przez istniejące F-16C/D Block 40/42.
Odmianą F-16C/D Block 30 są samoloty oznaczone F-16N i TF-16N. Zostały one zamówione przez lotnictwo amerykańskiej marynarki wojennej dla jednostek pozorujących samoloty przeciwnika. Napędzane są silnikami F110-GE-100 i mają radary typu APG-66. Kontrakt na 26 samolotów tego typu: 22 jednomiejscowe oznaczone F-16N i 4 dwumiejscowe TF-16N zrealizowany został w latach 1987- 1988. Pierwszy samolot F-16N został oblatany 24.03.1987 r., natomiast pierwszy TF-16N- 25.03.1988 r. Ich zadaniem jest symulowanie nowoczesnych samolotów radzieckich Mikojan MiG-29 i Suchoj Su-27.
Jeden z F-16D Block 30D został przebudowany w końcu 1991 r. na samolot doświadczalny NF-16D VISTA, w ramach programu Vinable-StabHity In-Flight Simulator- VISTA (symulator systemu umożliwiającego zmianę stateczności dynamicznej). Celem programu było sprawdzenie możliwości uzyskania wysokiej manewrowości, z wykorzystaniem dynamicznego wprowadzania samolotu w nieustalone stany lotu, uzyskiwane dzięki cyfrowemu, aktywnemu układowi sterowania. Samolot został oblatany 9.04.1992 r. Wstępne próby maszyny trwały do 1993 r., kiedy go przebudowano na odmianę F-16D MATV, jednak w styczniu 1995 r. przywrócono go do pierwotnej postaci i używano go do szkolenia pilotów amerykańskich i zagranicznych w wykonywaniu lotów z dynamicznym wprowadzaniem samolotu na nieustalone stany lotu, w celu wykonania ciasnych manewrów. Później samolot wykorzystano do sprawdzenia oprogramowania systemów sterowania samolotów F-22 i indyjskiego LCA. W 1996 r. zamontowano na nim silnik Pratt Whitney F100-PW-229. W 1998 r. wznowiono na nim loty, używając maszyny NF-16D VISTA nadal do tych samych celów.
Samolot NF-16D VISTA został czasowo przebudowany na wersję doświadczalną NF-16D MATV. W tej postaci był użytkowany w latach 1992- 1993. Początkowo program MATV- Multi- Axis Thrust Vectoring (wektorowanie ciągu w różnych kierunkach)został podjęty w 1990 r. przez firmę General Electric, na zlecenie Izraelskich Sił Powietrznych. Celem programu było zwiększenie manewrowości samolotów F-16 poprzez wykorzystanie zmiennego wektora ciągu silnika. Silnik został wyposażony w dyszę AVEN (Axisymmetric Vectoring Exhaust Nozzle) o przekroju okrągłym, umożliwiającą dowolne skierowanie wektora ciągu, w ograniczonym zakresie kątów odchylenia. W ramach przebudowy NF-16D VISTA na NF-16D MATV z samolotu usunięto zbędną aparaturę, a samolot wyposażono w silnik General Electric F110-GE-129 z dyszą AVEN. Jednak w 1992 r. Izrael wycofał się z programu. Tymczasem w 1991 r. w program włączyło się Wright Laboratory z USAF. Podjęło ono program PACIR- Propulsion, Aerodynamics, Controls Integrated Research program - zintegrowany program badań napędu, aerodynamiki i układu sterowania. Samolot po przebudowie do postaci MATV (teraz część programu PACIR) został oblatany 2.07.1993 r. W toku prób stwierdzono wysokie możliwości manewrowe samolotu, ale seryjnych samolotów nie modyfikowano. Manewrowość wzrastała bowiem głównie na małych prędkościach, na typowych dla walki powietrznej prędkościach samolot i tak uzyskiwał 7- 9 g, co było granicą wytrzymałości pilota. W styczniu 1995 r. samolot ponownie przebudowano do konfiguracji NF-16 VISTA.
We wrześniu 1984 r. firma General Dynamics otrzymała kontrakt USAF na opracowanie na bazie płatowca F-16D dwumiejscowej wersji rozpoznawczej, która mogłaby stać się następcą dla samolotu McDonnell Douglas RF-4C "Phantom II". Prace projektowe rozpoczęły się we wrześniu 1985 r. Program prób w locie prowadzony w 1986 r. służył sprawdzeniu nowego podkadłubowego zasobnika ATARS z aparaturę rozpoznawczą zbudowanego w General Dynamics specjalnie dla F-16. Zasobnik zainstalowany na samolocie F-16D Block 25 (wg [26]- na F-16B) zaopatrzono w zestaw urządzeń obserwacyjnych elektrooptycznych i pracujących w zakresie podczerwieni przystosowany do pracy zarówno w dzień jak i w nocy, w pełnym zakresie prędkości i pułapu lotu. W zasobniku zainstalowano zespół 7 kamer i 3 czujników sterujących ich działaniem. Oprócz wyposażenia elektrooptycznego w podkadłubowym zasobniku zamontowano skaner liniowy podczerwieni Texas Instruments RS-710, rozkładaną antenę do transmisji danych i układ zarządzający obserwacjami firmy Control Data. Zasobnik jest również przystosowany do zamontowania w nim dalekosiężnych kamer Chicago Aerial KS-153. Przewidywana była modyfikacja 250 egz. F-16 do standardu F-16R (według niektórych źródeł oznaczone jako RF-16 lub F-16G). Ostatecznie samolot nie został wprowadzony do uzbrojenia.
Samoloty F-16C/D Block 40 dostarczane do USAF od końca 1988 r. zostały zbudowane wg pełnego programu modernizacyjnego MSIP (w fazie MSIP III). Zostały w pełni dostosowane do atakowania celów w każdych warunkach atmosferycznych, w dzień i w nocy, zarówno powietrznych, jak i naziemnych. Stacja radiolokacyjna AN/APG-68 została nieznacznie zmodernizowana do postaci AN/APG-68(V), umożliwiając odpalenie AMRAAM do czterech celów jednocześnie. Najważniejszą zmianą, umożliwiającą atakowanie celów naziemnych w dowolnych warunkach atmosferycznych i o dowolnej porze doby było zastosowanie zasobników LANTIRN. Cały zestaw składał się z dwóch zasobników: nawigacyjnego AN/AAQ-13 i celowniczego AN/AAQ-14. W zasobniku nawigacyjnym umieszczono: radar TFR (Terrain Following Radar- radar omijania przeszkód terenowych) firmy Texas Instruments (później Raytheon) oraz kamerę termowizyjną.
Zasobnik celowniczy zawierał kamerę termowizyjną o znacznie wyższej rozdzielczości, która współpracuje z laserowym dalmierzem/podświetlaczem celów dla bomb laserowych. Samolot miał możliwość pełnego zastosowania pocisków AGM-65D lub AGM-65G. Asortyment uzbrojenia mógł być poszerzony o bomby kierowane laserowo rodziny "Paveway II": GBU-10, GBU-12 i GBU-16, w podwersjach GBU- 10C, D, E i F (bomba Mk.84, 907 kg), GBU-12B, C i D (bomba Mk.82, 227 kg} oraz GBU-16B (bomba Mk.83, 445 kg). Wprowadzono też możliwość stosowania korpusów bomb do penetracji celi umocnionych- BLU-109, w miejsce bomb Mk.84. Z ładunkami BLU-109 bomby noszą oznaczenie GBU-10G, H i J. W latach 1990- tych możliwe też było stosowanie nowszych bomb rodziny "Paveway III": GBU-24/A z korpusem bomby Mk.84 i GBU-24A/B z korpusem ładunku penetrującego BLU-109. Izraelskie F-16C/D Block 40 zostały lokalnie dostosowane do przenoszenia dwóch bomb GBU-15 lub pocisków rakietowych AGM-130. Stosuje się dwa typy bomb: GBU-15(V)-1 B z telewizyjnym układem naprowadzania i GBU-15(V)-2B- z termowizyjnym układem naprowadzania. Do przesyłania obrazu z kamer na pokład samolotu i wysyłania komend kierujących stosuje się dodatkowy zasobnik AN/AXQ-14. Aby zrekompensować zwiększoną masę samolotów Block 40 (i 42) płatowiec samolotu został odpowiednio wzmocniony. Pierwszy lot F-16C Block 40 został wykonany w Fort Worth 23.12.1988 r., natomiast F-16D Block 40 został oblatany 8.02.1989 r.
Łącznie do 1991 r. w Fort Worth wyprodukowano 329 egz. F-16C i 84 329 egz. F-16D Block 40, z tego dla USAF dostarczono 234 egz. F-16C i 31 egz. F-16D. W tureckich zakładach TAI zbudowano natomiast dodatkowe 136 egz. F-16C i 27 egz. F-16D Block 40. Całkowita produkcja Block 40 zamknęła się liczbą 465 egz. F-16C i 111 egz. F-16D Block 40. W latach 1990- tych USAF zaczął nieoficjalnie narywać samoloty Block 40 i 42 jako F-16CG i F-16DG. Umożliwiało to wyróżnienie ich możliwości bojowych od F-16C/D innych wersji. Poza tym, obok zwykłej nazwy "Fighting Falcon", w odniesieniu do Block 40 i Block 42 używa się też nazwy "Night Falcon".
Samoloty "Night Falcon" produkowane były również z silnikami Pratt Whitney F100-PW- 220. Wersja ta nosiła oznaczenie F-16C/D Block 42. Pierwszy F-16C Block 42 został oblatany 25.04.1989 r., dwumiejscowy F-16D Block 42 wystartował po raz pierwszy 26.05.1989 r. Łącznie zbudowano 150 egz. F-16C i 47 egz. F-16D Block 42 dla USAF. Samoloty tej wersji nie były eksportowane.
W II połowie lat 1990- tych samoloty F-16C/D Block 40 i 42 przeszły kilka modernizacji, które zwiększyły ich możliwości bojowe. Wymieniono urządzenie ostrzegające przed opromieniowaniem radiolokacyjnym AN/ALR-69 na AN/ALR-56M. Także wyrzutnie flar AN/ALE-4Q zostały zastąpione przez AN/ALE-47. Na środkowych belkach na uzbrojenie montuje się też pojemniki z dwoma (łącznie cztery) holowanymi pułapkami Raytheon AN/ALE-50 Advanced Airborne Expendable Decoy (AAED). Kabiny samolotów F-16C/D Block 40 dostosowano do użycia gogli noktowizyjnych NVG. Na samolotach zaczęto stosować najnowsze typy uzbrojenia: bomby JDAM (GBU-29, GBU-30) i Raytheon AGM-154 JSOW.
Kolejna wersja samolotu F-16C/D Block 50 została dostosowana do wykonywania zadań związanych z przełamywaniem OP. Jednocześnie jednak na samolotach dokonano szeregu innych zmian, rozszerzając dotychczasowe możliwości bojowe samolotu. W ramach programu IPE (Increased Performance Engine) opracowano nowe silniki General Electric F110-GE-129 o ciągu 75,71 i 129,36 kN z dopalaniem oraz Pratt Whitney F100-PW-229. Duże zmiany zaszły w systemach awionicznych samolotu. Wprowadzono na nim zmodernizowaną stację radiolokacyjną AN/APG-68(V)-5. W systemie nawigacyjnym zastosowano nowy bezwładnościowy układ nawigacyjny Honeywell H-423 zintegrowany z odbiornikiem systemu GPS. Systemy nawigacyjne i kierowania ogniem zostały zintegrowane czterema szynami danych MIL-STD-1553B i dwoma MIL-STD-1760 (uzbrojenie). System samoobrony został wyposażony w nowoczesne urządzenie ostrzegające przed opromieniowaniem radiolokacyjnym AN/ALR-56M oraz w wyrzutniki flar/dipoli AN/ALE-47. System łączności samolotu został również unowocześniony. Samolot otrzymał nową, dwuzakresową radiostację UKF (zakres decymetrowy i metrowy) Magnavox AN/URC-126 Have Quick HA oraz otrzymały system identyfikacji swój- obcy AN/APX-101 lub AN/APX-113. Samoloty przenosiły pociski AGM-88 HARM (do 4 szt.) oraz wyposażone zostały w system Texas Instruments AN/ASQ-213 HTS (Harm Targeting System). Pierwszy samolot F-16C Block 50 został oblatany 22.10.1991 r., pierwszy dwumiejscowy F-16D Block 50 został oblatany 1.04.1992 r. Do 2000 r. wyprodukowano łącznie 267 egz. F-16C i 56 egz. F-16D (razem 323). W zakładach w Fort Worth zbudowano 207 egz. F-16C i 36 egz. F-16D Block 50 (razem 243). Tureckie zakłady TAI zbudowały na licencji 60 F-16C i 20 F-16D Block 50. W 2000 r. rozpoczęła się produkcja kolejnych F-16C/D Block 50 dla USAF.
Samoloty serii F-16C/D Block 52 różniły się od odmiany Block 50 jedynie zastosowaniem silnika Pratt Whitney F100-PW-229 o ciągu 79,13 i 128,91 kN z dopalaniem. Pierwszy F-16C Block 52 oblatano 22.10.1992 r. Pierwszy F-16D Block 52 został oblatany 24.11.1992 r. Do 2000 r. łączna produkcja Block 52 wyniosła 140 egz. F-16C i 64 egz. F-16D. W zakładach w Fort Worth powstały: 62 egz. F-16C i 34 egz. F-16D. Południowokoreańska firma Samsung zmontowała z części dostarczonych z USA 26 F-16C i 10 F-16D, dalsze 52 F-16C i 20 F-16D zostały wyprodukowane na amerykańskiej licencji. Wersje F-16C/D Block 50 i F-16C/D Block 52 noszą również nazwę "Viper".
Wersja F-16C/D Block 52 Advanced (F-16C/D Block 52+) została wyposażona w najnowszą stację radiolokacyjną APG-68(V)9, zintegrowany system samoobrony WRE ALQ-211(V)4 oraz najnowsze komputery pokładowe. Natomiast wersja F-16ES to samolot F-16C, który został wyposażony w dwa konforemne dodatkowe zbiorniki paliwa, instalowane na grzbiecie kadłuba w miejscu mocowania skrzydeł. Zbiorniki o pojemności 1451 I zwiększyły zasięg samolotu do 1610 km.
W dążeniu do skonstruowania następcy samolotów F-16C/D zdolnych do skutecznej rywalizacji z nowymi typami radzieckich myśliwców na początku XXI wieku firma General Dynamics zaproponowała rozpoczęcie programu modernizacji. Samolot o nazwie "Agile Falcon" (Zwinny Sokół) miało otrzymać całkowicie kompozytowe skrzydła o powierzchni powiększonej do 34,84 m2, lżejsze i doskonalsze aerodynamicznie od dotychczasowych. Samolot miał być wyposażony w najnowsze rozwiązania z dziedziny awioniki polegające na miniaturyzacji podzespołów, zastosowaniu radaru nowej generacji, wyświetlaczy map nawigacyjnych i celownika uzbrojenia wmontowanego w hełm pilota. "Agile Falcon" pomyślany był jako następca F-16 używanych obecnie w Belgii, Danii, Holandii i Norwegii. Jednakże nie wzbudził ich zainteresowania.
W styczniu 2000 r. Izrael zamówił 102 (początkowo zamówiono 50 egz. z opcją na 60 kolejnych), specjalnie opracowanych na podstawie izraelskich założeń samolotów myśliwsko-bombowych F-16I ”Sufa”, bazujących na wersji F-16D Block 52+. Samoloty otrzymały silniki Pratt & Whitney F100-PW-229, zamontowano stację radiolokacyjną AN/APG-68(v)9. Samoloty wyróżnia wyjątkowo duży udział wyposażenia produkcji izraelskiej. Wyposażenie elektroniczne jest bardzo nowoczesne i rozbudowane. Dodatkowe paliwo może być przenoszone w zbiornikach konforemnych opracowanych przez Israel Aircraft Industry. W ten sposób uwolniono węzły podskrzydłowe dla belek z uzbrojeniem. Samolot otrzymał niezwykle szeroki zestaw uzbrojenia. Pierwszego F-16I oblatano 23.12.2003 r.
Amerykańskie 82. Skrzydło Szkolne (stacjonujące Sheppard AFB, Texas) jest jednostką nielatającą, która szkoli personel techniczny. Do tego celu jednostkę wyposażono w liczne, wycofane z eksploatacji samoloty F-16. Te uziemione F-16 noszą oznaczenie GF-16.
Do 20.04.2006 r. wyprodukowano 4300 egzemplarz samolotu F-16.
W Polsce.
Samolot Lockheed Martin F-16C/D oferowany był Polskim Siłom Powietrznym w roli podstawowego samolotu bojowego. Jego konkurentami były samolot amerykański McDonnell Douglas F-18 ”Hornet”, francuski Dassault-Breguet ”Mirage 2000” oraz szwedzki SAAB JAS-39 ”Gripen”. W dniach 23-25.08.1996 r., podczas obchodów Święta Lotnictwa Polskiego na lotnisku wojskowym w Bydgoszczy, prezentowany był samolot Lockheed Martin F-16D ”Fighting Falcon”, natomiast Szef Wydziału Szkolenia Podstawowego w Dowództwie Wojsk Lotniczych i Obrony Powietrznej ppłk pil. Andrzej Strigl wykonał lot zapoznawczy na samolocie F-16D Block 52. We wrześniu 1997 r., podczas ćwiczeń Orli Szpon '97, gen. dyw. pil. Mieczysław Walentynowicz wykonał lot zapoznawczy na samolocie F-16D należącym do USAF.
Od 1998 r. miała ruszyć w firmie Menasco-Krosno (krośnieńskie przedsiębiorstwo powstało w kwietniu 1996 r., 85% udziałów posiadała kanadyjska firma Menasco, a pozostałe 15% to wkład dawnej WSK-Krosno) produkcja podwozi do samolotu F-16. W sierpniu miały powstać pierwsze gotowe podzespoły.
W dniu 22.06.2001 r. Sejm RP uchwalił ustawę o ustanowieniu programu Wyposażenie Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej w samoloty wielozadaniowe. Pierwotnie ustawa zakładała nabycie 60 samolotów, z terminami dostaw do końca 2006 r., z czego 44 fabrycznie nowych i 16 używanych. 20.03.2002 r. sprecyzowano planowane ilości maszyn na 48 nowych samolotów z terminem dostawy do końca 2008 r. W dniu 27.12.2002 r. została podana oficjalna wiadomość o zwycięstwie samolotu Lockheed Martin F-16C/D Block 52+ (Advanced) ”Fighting Falcon” w konkursie na Wielozadaniowy Samolot Bojowy dla Polski.
W dniach 10-24.09.2004 r. odbyły się w bazie w Łasku polsko-amerykańskie ćwiczenia lotnicze Sentry White Falcon. Z USA przyleciały samoloty F-16C/D z 149 Fighter Wing z Texas ANG. W czasie ćwiczeń polscy piloci mieli okazję zapoznać się z samolotami F-16, m.in. lot na F-16 odbył zastępca dowódcy Sił Powietrznych- dowódca Centrum Operacji Powietrznych gen. dyw. pil. Stanisław Targosz. Na samolotach Lockheed Martin F-16C/D Block 40/42 wykonywali loty polscy piloci przeszkalani w USA na samoloty wielozadaniowe F-16C/D Block 52+ (Advanced). Pierwszy pilot, ppłk. Rościsław Stepaniuk, po zaliczeniu przeszkolenia na samolocie szkolnym Northrop T-38C zasiadł za sterami F-16D Block 40. 14.09.2006 r. minister Obrony Narodowej- Radosław Sikorski wykonał lot zapoznawczy samolotem F-16D należącym do zakładów Lockheed Martin.
Pierwszy polski samolot F-16C Block 52+ (Advanced) został oblatany 14.03.2006 r. w Forth Worth w Teksasie (USA), natomiast pierwszy F-16D wykonał pierwszy lot w maju 2006 r. Pierwsze 2 samoloty F-16C został dostarczone lotem na lotnisko Poznań-Krzesiny 8.11.2006 r., a następne 2 (po jednym F-16C i F-16D) w dniu 9.11.2006 r. W 2006 r. dostarczono 8 samolotów, w 2007 r.- 25, natomiast w 2008 r. ostatnich 15. W dniu 11.12.2008 r. dostarczono ostatnie trzy samoloty F-16C. Samoloty F-16C Block 52+ (Advanced) otrzymały w Polsce nazwę ”Jastrząb”. W pierwszej kolejności samoloty były przekazywane do 3. eskadry lotnictwa taktycznego, następnie 6. eskadry, a ostatnia partia 16 samolotów do 10. eskadry lotnictwa taktycznego.
W 2024 r. Agencja Uzbrojenia planowała podpisać umowę w zakresie modernizacji samolotów F-16C/D Block 52+ "Jastrząb". Przewiduje się przebudowę tych myśliwców do oferowanego przez producenta standardu Lockheed Martin F-16V "Viper".
Konstrukcja.
Jedno- lub dwumiejscowym średniopłat wolnonośny o konstrukcji mieszanej z przewagą stopów aluminium. Konstrukcję wykonano wg zasady bezpiecznego uszkodzenia (fail-safe).
Płat o obrysie trapezowym z prostymi krawędziami natarcia i spływu. Skrzydła łączą się z pasmami umieszczonymi na kadłubie. Skos krawędzi natarcia 40°, krawędzie spływu bez skosu. Profil NACA 64A-204. Skrzydło jedenastodźwigarowe z pięcioma żebrami, z których trzy stanowią podstawę dla węzłów mocowania wsporników uzbrojenia. Pokrycia górne i dolne integralne, jednoczęściowe, łączone ze strukturą nitowaniem. Klapy przednie jednoczęściowe, o konstrukcji przekładkowej z wypełniaczem komórkowym z folii aluminiowej klejonym do pokrycia duralowego. Obie klapy są wychylane za pomocą rur skrętnych napędzanych pojedynczym hydraulicznym siłownikiem. Klapolotki o konstrukcji przekładkowej z wypełniaczem komórkowym z folii aluminiowej z klejonymi pokryciami duralowymi są napędzane siłownikami hydraulicznymi. Na końcach skrzydeł umieszczono prowadnice pocisków rakietowych powietrze- powietrze, które spełniają rolę mas przeciwflatterowych.
Kadłub składa się technologicznie z trzech części: przedniej, środkowej i tylnej. Podzespołem przedniej części kadłuba jest zespół wlotu powietrza Cały kadłub ma konstrukcję półskorupową z pokryciem gęsto podpieranym wręgami i półwręgami (43 szt.). Liczbę podłużnie zminimalizowano do czterech głównych biegnących poprzez cały kadłub i kilku krótszych pomocniczych. Przekrój kadłuba jest: kołowy w części przedniej, owalny w części środkowej i kołowy w części tylnej. Po obu stronach kadłuba znajdują się integralne z nim pasma zwiększające siłę nośną w locie na dużych kątach natarcia. Część przednia mieści przedział anteny stacji radiolokacyjnej, przedni przedział awioniki, kabinę pilota, przednie zbiorniki paliwa. Za fotelem zlokalizowano przedział awioniki a za nim przedni zbiornik paliwa. Pod przednią częścią kadłuba umieszczony jest chwyt powietrza do silnika, z kanałem wlotowym, pod którym znajduje się komora podwozia przedniego. W przednim przedziale środkowej części kadłuba znajduje się działko M61A wraz z napędzającym je silnikiem elektrycznym oraz bębnowy zasobnik amunicyjny. Za przedziałem działka znajduje się przedział agregatów instalacji hydraulicznej. Centralną część środkowej części kadłuba stanowi kanał powietrzny. Kanał otoczony jest środkowym zbiornikiem paliwowym. Dolną część środkowego przedziału kadłuba stanowią komory podwozia głównego. Część tylna mieści silnik oraz otaczający go tylny zbiornik paliwa. Komora silnika umożliwia montowanie jednego z silników: Pratt & Whitney F100 lub General Electric F110 (nie są one wymienne). Zakończenia pasm- obok sterów wysokości- stanowią dwuczęściowe, rozchylane do góry i do dołu hamulce aerodynamiczne. Do dolnej tylnej części kadłuba zamocowane są dwie płyty ustateczniające oraz hak do podchwytywania liny hamującej. Pod kadłubem zlokalizowano trzy węzły, na których można podwiesić zasobniki urządzeń specjalnych i zbiornik paliwowy (tylko na centralnym) o łącznej masie 1485 kg. Kabina zakryta, ciśnieniowa, katapultowany fotel pilota typu McDonnell Douglas ACES II, klasy 0-0.
Usterzenie pionowe pojedyncze, czterodźwigarowe z pięcioma żebrami i jednoczęściowymi pokryciami (prawym i lewym) z kompozytu węglowo- epoksydowego. Nosek o konstrukcji przekładkowej z wypełniaczem komórkowym z folii aluminiowej i klejonym pokryciem duralowym. Ster kierunku o konstrukcji przekładkowej z wypełniaczem komórkowym z folii aluminiowej i klejonym pokryciem duralowym zawieszony na czterech okuciach. Usterzenie poziome płytowe o obrysie trapezowym. Konstrukcja mieszana z pokryciem integralnym z kompozytu węglowo- epoksydowego, z falistym dźwigarem duralowym, połączonym z osią obrotu. Krawędź natarcia podparta wypełniaczem komórkowym z folii aluminiowej. Krawędź spływu z doklejonym elementem powiększającym powierzchnię.
Podwozie trójpunktowe z kołem przednim, chowane w locie.
Uzbrojenie:
- F-16C/D Block 40, Block 42, Block 50, Block 52- uzbrojenie strzeleckie stanowi wewnętrzne sześciolufowe działko obrotowe General Electric M61A1 kal. 20 mm. Można je uzupełnić działkiem GAU-8 kal. 30 mm montowanym w zasobniku GPU-5/A pod kadłubem. Do przenoszenia uzbrojenia podwieszanego służy dziewięć węzłów: 1 podkadłubowy, po 3 podskrzydłowe i po 1 na końcach skrzydeł (o udźwigu 190 kg). Belki na końcach skrzydeł i zewnętrzne podskrzydłowe mogą przenosić wyłącznie wyrzutnie LAU-114 służące do odpalania pocisków powietrze- powietrze krótkiego ("Sidewinder") i średniego (AMRAAM) zasięgu. Pod każdym skrzydłem można ponadto podwiesić po dwie belki uzbrojenia, o łącznym udźwigu 2 x 3915 kg. Uzbrojenie powietrze- powietrze: samonaprowadzające się pociski krótkiego zasięgu na podczerwień typu AIM- 9L/M/N/P "Sidewinder" (do 6 szt.), pociski średniego zasięgu AIM-120 AMRAAM (do 6 szt.), a opcjonalnie również pociski AIM-7 "Sparrow" (2 szt.) i pociski innych producentów (MBDA "Mica", Matra R550 "Magic II", BAe "Skyflash", Rafael "Shafrir", Rafael "Python"). Uzbrojenie powietrze- ziemia może składać się z bomb lub pocisków rakietowych. W skład uzbrojenia bombowego mogą wchodzić: max 12 bomb konwencjonalnych Mk 82 (po 225 kg), 8 bomb Mk 83 (po 450 kg) lub 4 bomby Mk 84 (po 900 kg) lub opcjonalnie Inne typy bomb (Mk.36, BSU-49/50, BLU-109, BL- 755), 2 bomby ślizgowe GBU-15 kierowane termowizyjnie, 2 lub 4 bomby GBU-10/-12 "Paveway" lub GBU-24 "Pave Penny" kierowane laserowo (opcjonalnie francuskie bomby przeciwbetonowe BLU-107 "Durandal"), 1 bomba jądrowa B57, 10 kaset bombowych Mk.20 "Rockeye", CBU-52/58/71/87/89/97. Uzbrojenie rakietowe powietrze- ziemia może obejmować: max 6 kierowanych termowizyjnie pocisków rakietowych powietrze- ziemia AGM- 65D/ AGM-65G "Maverick", 4 zasobniki LAU-3A z npr CRV-7, 2 przeciwradarowe AGM-88A/B/C HARM na środkowych zaczepach podskrzydłowych, pociski przeciwradiolokacyjne AGM-45 "Shrike". Oferowane są też: pocisk do niszczenia celów nawodnych AGM-119 "Penguin", AGM- 84 "Harpoon", AS-30L. Ponadto na węźle podkadłubowym i węzłach podskrzydłowych można montować m.in. zasobniki: walki radioelektronicznej AN/ALQ-131 podwieszany na węźle podkadłubowym, rozpoznawcze różnych typów, walki radioelektronicznej (WRE), FLIR Pathfinder, ładunkowe MXU-648, z bombami szkolnymi SUU-200, szkolny do strzelań rakiet powietrze- powietrze ACMI, z celem powietrznym 37U-36, celowniczy termowizyjny Ford Nite Owi,
- F-16I- uzbrojenie podwieszane: kierowane pociski rakietowe powietrze- powietrze ”Python-4”, ”Python-5”, ”Derby” i AIM-120 AMRAAM, bomby naprowadzane laserowo ”Paveway”, bomby kierowane ”Spice” oraz pociski Rafael-Lockheed Martin ”Popeye” i ”Delilah”.
Wyposażenie:
- F-16C/D Block 25- wielofunkcyjny radiolokator impulsowo- dopplerowski, z możliwością wykrywania i śledzenia celów także na tle ziemi Westinghouse AN/APG-68. Bezwładnościowy układ nawigacyjny Litton LN-93 AN/APN-93), wyposażony w laserowe żyroskopy, współpracujący z komputerem nawigacyjnym o zwiększonej pamięci operacyjnej i szybkości działania. Istniała możliwość podwieszania zasobnika zakłóceń aktywnych Westinghouse (obecnie Northrop Grumman) AN/ALQ-131 oraz dwie wyrzutnie flar/dipoli AN/ALE-40, umieszczone w dolnej, tylnej, przykadłubowej części skrzydeł,
- F-16C/D Block 30- radiolokator Westinghouse AN/APG-68(V), urządzenie ostrzegające przed opromieniowaniem radiolokacyjnym AN/ALR-69,
- F-16C/D Block 40- / Block 42- wielofunkcyjny radiolokator Westinghouse AN/APG-68(V)5, w którym dodano moduł SA (Situation Awareness- Świadomość sytuacji) ostrzegający pilota przed zagrożeniem. Układ nawigacji i zwalczania celów na małych wysokościach i w nocy Martin Marietta LANTIRN umieszczony w dwu zasobnikach. Nawigacyjny zasobnik AN/AAO-13 podwiesza się na lewym węźle podkadłubowym, a celowniczy- AN/AAO-14- na prawym. Wyposażenie awioniczne zintegrowane jest układem przekazywania danych czterema szynami spełniającymi wymagania MIL- STD-1553. Wyposażenie nawigacyjne zintegrowane jest przez komputer pokładowy firmy Teledyne. Urządzenia nawigacyjne obejmują: bezwładnościowy układ nawigacyjny Litton LN-39 lub Honeywell H-523 albo Litton LN-93, układ GPS/Navstar firmy Rockwell, układ nawigacyjny TACAN Collins AN/ARN-118 i ILS AN/ARN-108, radiowysokościomierz AN/APN-232, Urządzenia radiolokacyjne: układ identyfikacji IFF Teledyne AN/APX-101, układ ostrzegania o opromieniowaniu Dalmo Victor AN/ALR-69 lub Loral AN/ALR-56M. Łączność radiowa: radiostacja UKF zakresu decymetrowego- Magnavox AN/ARC-164 Have Quick oraz UKF zakresu metrowego Collins AN/ARC-186. Na samolotach wersji D stosuje się ponadto rozmównicę AN/AIC-18 lub AN/AIC-25. Przewidziano użycie szyfratora łączności fonicznej Magnavox KY-58. Można też zamontować radiostację KF Collins ARC-190. Na samolotach wersji D stosuje się ponadto rozmównicę AN/AIC-18 lub AN/AIC-25. Przewidziano użycie szyfratora łączności fonicznej Magnavox KY-58. Można też zamontować radiostację KF Collins ARC-190,
- F-16C/D Block 50D- / Block 52D- wielofunkcyjny radiolokator Westinghouse AN/APG-68(V)5 z modułem SA (Situation Awareness- Świadomość sytuacji) ostrzegający pilota przed zagrożeniem. Do radiolokatora dodano też cyfrowy projektor mapy DTS. Zasobnik z urządzeniem AN/ASQ-213, służącym do przygotowania danych dla pocisków przeciwradiolokacyjnych AGM-88 Harm. Wyposażenie awioniczne zintegrowane jest układem przekazywania danych czterema szynami spełniającymi wymagania MIL- STD-1553. Wyposażenie nawigacyjne zintegrowane jest przez komputer pokładowy firmy Teledyne. Urządzenia nawigacyjne obejmują: bezwładnościowy układ nawigacyjny Litton LN-39 lub Honeywell H-523 albo Litton LN-93, układ GPS/Navstar firmy Rockwell, układ nawigacyjny TACAN Collins AN/ARN-118 i ILS AN/ARN-108, radiowysokościomierz AN/APN-232, Urządzenia radiolokacyjne: układ identyfikacji IFF Teledyne AN/APX-101, układ ostrzegania o opromieniowaniu Dalmo Victor AN/ALR-69 lub Loral AN/ALR-56M. Łączność radiowa: radiostacja UKF zakresu decymetrowego- Magnavox AN/ARC-126 Have Quick IIA oraz UKF zakresu metrowego Collins AN/ARC-205 Have Syne). Na samolotach wersji D stosuje się ponadto rozmównicę AN/AIC-18 lub AN/AIC-25. Przewidziano użycie szyfratora łączności fonicznej Magnavox KY-58. Można też zamontować radiostację KF Collins ARC-190. System samoobrony został zintegrowany w automatycznie działający system ALQ-211(V)4. W jego skład wchodzą czujniki wykrywające odpalenie pocisku rakietowego, opromieniowanie falą radiolokacyjną, urządzenia samoobrony aktywnej, nadajnik zakłóceń aktywnych, wyrzutnik flar i dipoli (Tracor AN/ALE-40, na Block 50/52- AN/ALE-47), sterownik holowanych celów pozornych ALE-50,
- F-16I- stacja radiolokacyjna AN/APG-68(v)9, systemy radiokomunikacyjne UHF/VHF i HF firmy Tadiran, terminal łączności satelitarnej Elta, zintegrowane łącze danych wideo firmy Israel Aircraft Industries. System nawigacji z platformą INS/GPS firmy RADA Electronics Industries i projektorem ruchomej mapy cyfrowej Elbitu, a także cyfrowym systemem śledzenia rzeźby terenu Rafaela. System sterowania uzbrojeniem zintegrowany z centralnym komputerem Elbitu i centralą aerodynamiczną RADA Electronics Industries. Samolot przenosi optoelektroniczny zasobnik obserwacyjno-celowniczy Rafael ”Litening II” lub zasobnik nawigacyjno-celowniczy Lockheed Martin LANTIRN (które umożliwiają wykonywanie lotów w dzień i w nocy i w każdych warunkach atmosferycznych w trybie lotu śledzenia rzeźby terenu).
Instalacje: hydrauliczna, elektryczna, tlenowa.
Silnik- dwuprzepływowy:
- F-16C/D Block 30, Block 40- General Electric F110-GE-100 o ciągu 72,0 kN bez dopalania i 128,84 kN z dopalaniem,
- F-16C/D Block 25, Block 32, Block 42 - Pratt Whitney F100-PW-220 o ciągu 65,3 bez dopalania i 106,0 kN z dopalaniem,
- F-16C/D Block 50- General Electric F110-GE-129 o ciągu 75,71 kN bez dopalania i 129,0 kN z dopalaniem,
- F-16C/D Block 52- Pratt Whitney F100-PW-229 o ciągu 79,13 bez dopalania i 128,91 kN z dopalaniem.
Dane techniczne F-16C Block 40/42 (wg [29]):
Rozpiętość bez rakiet na końcach skrzydeł- 9,45 m, rozpiętość z rakietami na końcach skrzydeł- 10,0 m, długość- 15,03 m, wysokość- 5,09 m, powierzchnia nośna- 27,87 m2.
Masa pustego samolotu (Block 42)- 8273 kg, masa pustego samolotu (Block 40)- 8627 kg, max masa na węzłach podwieszeń- 5443 kg, masa startowa max- 19 187 kg.
Max liczba Macha na poziomie morza- 1,35, prędkość max na poziomie morza- 1472 km/h, max liczba Macha na H= 12 190 m- 2,05, prędkość max na H= 12 190 m- 2124 km/h, prędkość przeciągnięcia (konfiguracja gładka)- 210 km/h, prędkość lądowania- 280 km/h, pułap praktyczny- 15 240 m, zasięg max do przebazowania- 3650 km, max taktyczny promień działania (6 bomb Mk 83, bez zbiorników dodatkowych) na dużej wysokości- 550 km, max taktyczny promień działania (6 bomb Mk 83, bez zbiorników dodatkowych) na małej wysokości- 220 km, max taktyczny promień działania (6 kpr p-p, zb. dod. 2 x 2270 dm3 + 1 x 1135 dm3) na dużej wysokości- 1100 km, max taktyczny promień działania (6 kpr p-p, zb. dod. 2 x 2270 dm3 + 1 x 1135 dm3) na małej wysokości- 450 km, gługotrwałość lotu bez tankowania w powietrzu- 4 h.
Dane techniczne F-16C Block 50 (wg [27]):
Rozpiętość- 10,0 m, długość- 15,03 m, wysokość- 5,09 m, powierzchnia nośna- 28,9 m2.
Masa własna- 8710 kg, masa startowa max- 21 773 kg, max masa na węzłach podwieszeń- 9072 kg.
Prędkość max na dużej wysokości- 2,2, prędkość max na poziomie morza- 1472 km/h, wznoszenie max- 340 km/h, pułap praktyczny- 15 250 m, zasięg do przebazowania- 3890 km, taktyczny promień działania na dużej wysokości- 500- 980 km, taktyczny promień działania na małej wysokości- 280- 500 km.
Dane techniczne F-16D Block 50 (wg [27]):
Rozpiętość- 10,0 m, długość- 15,03 m, wysokość- 5,09 m, powierzchnia nośna- 28,9 m2.
Masa własna- 8300 kg, masa startowa max- 21 250 kg, max masa na węzłach podwieszeń- 9072 kg.
Prędkość max na dużej wysokości- 2,2, prędkość max na poziomie morza- 1472 km/h, wznoszenie max- 340 m/s, pułap praktyczny- 15 250 m, zasięg do przebazowania- 3250 km, taktyczny promień działania na dużej wysokości- 420- 870 km, taktyczny promień działania na małej wysokości- 240- 380 km.
Dane techniczne F-16C Block 52+ (wg [28]):
Rozpiętość- 9,45 m, długość- 15,03 m, wysokość- 5,09 m, powierzchnia nośna- 28,87 m2.
Masa własna- 8300 kg, masa startowa- 11 000 kg, masa startowa max- 21 250 kg, max masa na węzłach podwieszeń- 9072 kg.
Prędkość max na dużej wysokości- 2,2, wznoszenie max- 340 m/s, pułap- brak danych, zasięg- brak danych.
Inne wersje:
Lockheed Martin (General Dynamics) F-16A/B ”Fighting Falcon”
Lockheed Martin F-16E/F ”Fighting Falcon”
Lockheed Martin F-16 ”Fighting Falcon" - zastosowanie
Galeria
Źródło:
[1] Rochowicz R. ”F-16 dla Polski”. Nowa Technika Wojskowa nr 3/2006.[2] Rochowicz R. ”Polski Falcon już lata”. Nowa Technika Wojskowa nr 4/2006.
[3] pa ”F-16 nowej generacji”. Nowa Technika Wojskowa nr 8/2006.
[4] Rochowicz R. ”Jastrzębie wylądowały”. Nowa Technika Wojskowa nr 12/2006.
[5] Cebulok P. ”General Dynamics F-16 C/D Fighting Falcon”. Nowa Technika Wojskowa nr 2/1996.
[6] ”Święto Lotnictwa'96”. Nowa Technika Wojskowa nr 9/1996.
[7] ”Podwozia do F-16 z Krosna”. Nowa Technika Wojskowa nr 2/1997.
[8] Strigl A. ”Latałem na F-16”. Nowa Technika Wojskowa nr 9/1997.
[9] Kiński A. ”Lockheed Martin w Mielcu”. Nowa Technika Wojskowa nr 10/1997.
[10] Gruszczyński J. Fiszer M. ”Wielozadaniowy samolot bojowy Lockheed Martin F-16C/D Block 52+”. Lotnictwo nr 6/2006.
[11] (KZ) ”Lot ministra Sikorskiego”. Lotnictwo nr 10/2006.
[12] (LAF) ”Ćwiczenia Sentry White Falcon”. Lotnictwo nr 10/2004.
[13] (ŁP) ”Nowe F-16 dla Egiptu coraz bliżej”. Nowa Technika Wojskowa nr 8/2009.
[14] (ŁP) ”F-l6 dla Tajwanu”. Nowa Technika Wojskowa nr 8/2009.
[15] (PA) ”Kolejne F-16 dla Turcji”. Nowa Technika Wojskowa nr 3/2009.
[16] Bączyk N. ”Jastrzębie w komplecie”. Nowa Technika Wojskowa nr 1/2009.
[17] Fiszer M., Gruszczyński J. ”Korea Aerospace Industries T-50 Golden Eagle z bliska”. Nowa Technika Wojskowa nr 1/2009.
[18] Pospišil M., Stolár M. J. ”Siły Powietrzne i Kosmiczne Sił Obronnych Izraela”. Lotnictwo nr 1/2010.
[19] (PA) ”Chile chce więcej F-16”. Nowa Technika Wojskowa nr 11/2008.
[20] (PA) ”Oferta dla Rumunii”. Nowa Technika Wojskowa nr 6/2008.
[21] (PA) ”F-16 dla Indonezji”. Nowa Technika Wojskowa nr 4/2008.
[22] (AR) ”F-16 dla Maroko...”. Nowa Technika Wojskowa nr 2/2010.
[23] (AR) ”... i dla Egiptu”. Nowa Technika Wojskowa nr 2/2010.
[24] Pacholski Ł. ”Pakistańskie F-16”. Nowa Technika Wojskowa nr 2/2010.
[25] Hołdanowicz G. "Ostrzenie szponów". Skrzydlata Polska nr 11/1997.
[26] Nowicki J. "General Dynamics F-16 Fighting Falcon". Lotnictwo Aviation International nr 10/1991.
[27] Rybak E. F., Gruszczyński J. "F-16 Fighting Falcon". Biblioteka Magazynu Lotnictwo Wojskowe nr 4. Wydawnictwo Magnum-X. Warszawa 2001.
[28] Wasilewski A. "Samolot myśliwski F-16C/D Block 52+". Seria Typy Broni i Uzbrojenia nr 210. Dom Wydawniczy Bellona i Agencja Wydawnicza CB. Warszawa 2004.
[29] Rybak E.F., Jaxa-Małachowski R. "F-16C". Seria Przegląd Konstrukcji Lotniczych nr 28. Wydawnictwo Agencja Lotnicza Altair Sp.z o.o. Warszawa 1996.
[30] Strembski M. "Modernizacja techniczna polskiego lotnictwa wojskowego w latach 2023-2024". Lotnictwo nr 9/2024.