Zeppelin Typ R, 1916

Sterowiec bombowy i patrolowy morski. Niemcy.
Sterowiec Zeppelin LZ 62 / L 30, prototyp typu Zeppelin Typ R, podczas lądowania we do Friedrichshafen. (Źródło: ”The Zeppelin in Combat ”).

W kwietniu 1915 r. konstruktorzy firmy Luftschiffbau Zeppelin GmbH rozpoczęli prace nad nowym typem sterowca bojowego. Podczas tworzenia poprzednich typów sterowców wojskowych, w tym Zeppelin Typ P i Zeppelin Typ Q, inżynierowie w dużej mierze opierali się na projektach przedwojennych sterowców pasażerskich. Nowe wymagania wymusiły jednak opracowanie od podstaw pełnoprawnego sterowca bojowego. Głównym konstruktorem był inż. Ludwig Dürr. Podczas prac projektowych uwzględniono wnioski z dotychczasowych działań bojowych, uwagi załóg i dowództwa Oddziału Sterowców Niemieckiej Marynarki Wojennej. Dowódca sterowców marynarki wojennej, Peter Strasser również brał czynny udział w tworzeniu założeń taktyczno- technicznych. Był dobrze zorientowany w projektowaniu sterowców i znał z pierwszej ręki sytuację podczas lotu bojowego, często sam latając na bombardowania. Dodatkowo w maju 1915 r. dwie znane firmy budujące sterowce- Zeppelin i Schütte-Lanz, chociaż pozostały całkowicie niezależne, połączyły swoje doświadczenia, wymieniły patenty i porównały wyniki swoich badań.

Projekt nowego sterowca otrzymał oznaczenie Zeppelin Typ R. Montaż prototypu Zeppelin LZ-62 (oznaczenie Marynarki Wojennej- L 30) rozpoczął się w lutym 1916 r. Pierwszy lot wykonał 28.05.1916 r. i od razu stał się największym i najbardziej zaawansowanym technicznie sterowcem na świecie.

Objętość sterowców Typu R wynosiła 55 200 m3, czyli półtora razy więcej niż sterowców Typu P i Q. Kształt kadłuba był bardziej opływowy niż w Typie P, został opracowany przez aerodynamika inż. Paula Jaraya. Konstruktorzy zrezygnowali z dotychczasowego, ołówkowego kształtu kaduba, który był bardzo praktyczny i wygodny w budowie, ale całkowicie niepoprawny z punktu widzenia aerodynamiki. Istota problemu polegała na tym, że przy kształcie ołówkowym większość wręg sterowca miała te same wymiary, można je było łatwo obliczyć i zmontować. Forma w kształcie cygara, dająca zmniejszenie oporu aerodynamicznego, wymagała stworzenia dużej liczby wręg o różnych rozmiarach, co komplikowało unifikację części, zmniejszało szybkość budowy i wymagało stworzenia nowych przyrządów. Oprócz przeszkód technicznych w tamtych latach istotnym czynnikiem było również słabe przygotowanie obsługi naziemnej, z powodu którego wiele sterowców zostało zniszczonych lub uszkodzonych. Znacznie trudniej było wyeliminować takie uszkodzenia przy opływowym kadłubie. Jednak w 1916 r. potrzeba pokonania bariery prędkości 100 km/h wymagała stworzenia kadłubów o kształcie aerodynamicznym. Zamontowano również dwie dodatkowe gondole silnikowe. Napęd składał się teraz z sześciu silników Maybach H.S.Lu o mocy 176 kW (240 KM).

Sterowce Typu R były szczytowym osiągnieciem techniki aerostatycznej z okresu I wojny światowej. Osiągi sterowców były doskonałe, zwłaszcza stosunek masy całkowitej do udźwigu. Wszystkie następne sterowce Zeppelina powtarzały zastosowane w nich rozwiązania, chociaż montowano w nich udoskonalone i zmniejszone gondole (począwszy od przedostatniego sterowca Typu R- LZ 89 / L 50). Co więcej, sztywne sterowce budowane zarówno w Wielkiej Brytanii, jak i w Stanach Zjednoczonych były bezpośrednimi kopiami Typu R lub jego pochodnych.

W latach 1916- 1917 w trzech zakładach firmy Luftschiffbau Zeppelin GmbH we Friedrichshafen, Löwenthal i Staaken wyprodukowano 17 sterowców Zeppelin Typ R. Nowy typ nazywano w Niemczech jako Großkampftyp, a Brytyjczycy nazwali go Super-Zeppelin.

Początkowo użycie bojowe sterowców Typu R naznaczone było serią ciężkich strat. W okresie od sierpnia do listopada 1916 r. stracono sterowce L-33, L-32, L-31 i L-34. Wynikało to z użycia przez angielskich pilotów nowego typu uzbrojenia- pocisków zapalających oraz ulepszenia taktyki ataku. Niemieccy aeronauci nie byli przygotowani na użycie pocisków zapalających, a znacznie większe sterowce, w porównaniu z poprzednimi typami, choć szybsze nie były w stanie uniknąć oświetlenia przez reflektory.

W odpowiedzi na brytyjskie działania, postanowiono zwiększyć pułap operacyjny sterowców ponad 4300 m. Zmniejszono więc ładunek bomb i usunięto większość karabinów maszynowych i innego wyposażenia. Wprowadzono również nocne malowanie maskujące- dolną część kadłuba sterowców malowano na czarno. Od początku 1917 r. montowano doskonalsze, wysokościowe silniki Maybach MB.IVa również o mocy 176 kW (240 KM).

Zbudowane sterowce Zeppelin Typ R:

(oznaczenie fabryczne / oznaczenie Marynarki Wojennej):

- LZ 62 / L 30- zbudowany we Friedrichshafen. Prototyp Typu R. Pierwszy lot 28.05.1916 r. 29-30.05.1916 r. sterowiec przebazowany został do bazy Marynarki w Nordholz- na pokładzie sterowca odbył swój ostatni lot Ferdynand Zeppelin. Ogółem sterowiec wykonał 115 lotów, w tym: 9 lotów szkolnych, 42 próbne (testowano silniki i nowe urządzenia celownicze), 31 lotów rozpoznawczych, 18 bombowych, ostatni lot wykonał 15.10.1917 r. Uczestniczył m.in. w nieudanym rajdzie niemieckiej Hochseeflotte (Floty Oceanicznej) na Sunderland 19.08.1916 r. oraz w wielkim nalocie 16 sterowców na Wielką Brytanię 2-3.09.1916 r. Stacjonował w Nordholz, Ahlhorn i Seerappen. Krótkie pobyty we Friedrichshafen (Löwenthal), Hage, Tondern, Seddin (Jezierzyce), Wainoden i w Kownie. 17.10.1917 odstawiony został do Seerappen, gdzie doczekał końca wojny. W 1920 r. postanowiono dostarczyć go w częściach do Belgii. Został złomowany, gdyż Belgowie nie dysponowali ani halą dla niego, ani przeszkoloną załogą. Resztki sterowca przechowywane są w Belgii, w brukselskim Musée de l'Air et de l'Espace,

- LZ 72 / L 31- zbudowany w Löwental. Pierwszy lot wykonał w 12.07.1916 r. Był dowodzony przez Heinricha Mathy'ego, odnoszącego największe sukcesy kapitana sterowca tej wojny. Brał udział m.in. w nieudanym rajdzie niemieckiej Hochseeflotte (Floty Oceanicznej) na Sunderland 19.08.1916 r. Zestrzelony został 2.10.1916 r. nad Potters Bar przez por. Wulstana Tempesta. Wykonał 19 lotów,

- LZ 74 / L 32- zbudowany we Friedrichshafen. Pierwszy lot wykonał w 4.08.1916 r. Brał udział m.in. w nieudanym rajdzie niemieckiej Hochseeflotte (Floty Oceanicznej) na Sunderland 19.08.1916 r. Zestrzelony 24.09.1916 r. w nad Billericay przez samoloty RFC. Wykonał 13 lotów,

- LZ 75 / L 37- zbudowany w Staaken. Pierwszy lot wykonał 9.11.1916 r. Był używany tylko do lotów patrolowych nad Morzem Północnym. W maju 1917 r. sterowiec był remontowany w bazie w Tønder, po czym został wysłany na front bałtycki, gdzie brał udział w 4 nalotach bombowych w związku z niemiecką okupacją wyspy Øsel (Operacja Albion). Łącznie wykonał 45 lotów, w tym 17 patrolowych i 4 bombowych na froncie bałtyckim. Pod koniec grudnia 1917 r. został wycofany z eksploatacji i stał w hangarze w Seddin (obecnie Poznań Jeżyce), aż do jego demontażu latem 1920 r. Został wysłany do Japonii w ramach reparacji wojennych,

- LZ 76 / L 33- zbudowany we Friedrichshafen. Pierwszy lot wykonał w 30.08.1916 r. Został 24.09.1916 r. uszkodzony ogniem artylerii przeciwlotniczej i zmuszony do przymusowego lądowania w Little Wigborough. Załoga próbowała bezskutecznie go spalić, jednak w jego zbiornikach z gazem pozostało za mało wodoru. Badanie wraku dostarczyło Brytyjczykom wielu informacji na temat budowy sterowca, które wykorzystano przy projektowaniu wasnych sterowców klasy R33. Wykonał ok. 10 lotów,

- LZ 78 / L 34- zbudowany w Löwental. Pierwszy lot wykonał we 22.09.1916 r. Zestrzelony 28.11.1916 r. niedaleko West Hartlepool przez ppor. Iana Pyotta. Wykonał 11 lotów,

- LZ 79 / L 41- zbudowany w Staaken. Pierwszy lot wykonał w 15.01.1917 r. W nocy z 16/17.03.1917 r., zmodyfikowane i przystosowane do lotów na dużych wysokościach, sterowce L 35, L 39, L 40 i L 41 podjęły nieudaną próbę zbombardowania Londynu. Wykonał 54 loty. Zdemontowany 23.06.1919 r. Elementy konstrukcji zostały 11.07.1919 r. wysłane do Japonii,

- LZ 80 / L 35- zbudowany we Friedrichshafen. Pierwszy lot wykonał w 12.10.1916 r. W grudniu 1916 r. L 38 i L 35 zostały przeniesione do Wainoden w celu przeprowadzenia próby zbombardowania Petersburga. L 35 w wyniku awarii jednego silnika i problemami z pozostałymi silnikami spowodowanymi przez ekstremalne zimno, zawrócił, zanim dotarł do celu. Nie podjęto dalszych prób zbombardowania Petersburga. W nocy z 16/17.03.1917 r., zmodyfikowane i przystosowane do lotów na dużych wysokościach, sterowce L 35, L 39, L 40 i L 41 podjęły próbę zbombardowania Londynu. Lecąc na wysokości ponad 5200 m, załogi napotkały na nieoczekiwanie silne wiatry i miały trudności nawigacyjne z powodu zachmurzenia i brytyjskiego zagłuszania niemieckich częstotliwości radiowych, co uniemożliwiło namierzanie kierunku radiowego. Skutki nalotu były niewielkie, a wiatr utrudniał podróż powrotną. Został wycofany z działań bojowych we wrześniu 1917 r. i używany do lotów doświadczalnych. Obejmowały one m.in. próbę startu w powietrzu samolotu myśliwskiego Albatros D-III podwieszonego pod sterowcem. Podwieszane samoloty myśliwskie zamierzano wykorzystać do obrony sterowca przed atakami brytyjskich wodnosamolotów nad Morzem Północnym. Chociaż pojedyncza próba, przeprowadzona 25.01.1918 r., zakończyła się pełnym sukcesem, dowództwo nie zostało nie zostało przekonane do tego pomysłu. Sterowiec wykonał 98 lotów. Został zdemontowany 23.06.1919 r.,

- LZ 82 / L 36- zbudowany we Friedrichshafen. Pierwszy lot wykonał 1.11.1916 r. Wykonał 20 lotów. Zniszczony 7.02.1917 r. podczas przymusowego w Verden an der Aller po uderzeniu w lód u ujścia rzeki Wezery,

- LZ 84 / L 38- zbudowany w Löwental. Pierwszy lot wykonał w 22.11.1916 r. W grudniu 1916 r. L 38 i L 35 zostały przeniesione do Wainoden w celu przeprowadzenia próby zbombardowania Petersburga. Rozbity 19.12.1916 r. podczas przymusowego lądowania w Rosji. Wykonał 10 lotów,

- LZ 85 / L 45- zbudowany w Staaken. Pierwszy lot wykonał w 2.04.1917 r. W nocy 23/24.05.1917 r. sterowce L 40, L 45, L 47 dokonały nieskutecznego nalotu na Londyn na dużej wysokości, nie dotarły nad cel. Przymusowo lądował 20.10.1917 r. w Sisteron we Francji, załoga dostała się do niewoli. Wykonał 27 lotów,

- LZ 86 / L 39- zbudowany we Friedrichshafen. Pierwszy lot wykonał w 11.12.1916 r. W nocy z 16/17.03.1917 r., zmodyfikowane i przystosowane do lotów na dużych wysokościach, sterowce L 35, L 39, L 40 i L 41 podjęły próbę zbombardowania Londynu. Lecąc na wysokości ponad 5200 m, załogi napotkały na nieoczekiwanie silne wiatry i miały trudności nawigacyjne z powodu zachmurzenia i brytyjskiego zagłuszania niemieckich częstotliwości radiowych, co uniemożliwiło namierzanie kierunku radiowego. Skutki nalotu były niewielkie, a wiatr utrudniał podróż powrotną. Sterowiec L 39, prawdopodobnie w wyniku awarii silników, zdryfował nad Francję i ostatecznie został zestrzelony przez ogień artylerii przeciwlotniczej w pobliżu Compiègne, załoga zginęła. Sterowiec wykonał 24 loty,

- LZ 87 / L 47- zbudowany w Staaken. Pierwszy lot wykonał w 15.05.1917 r. W nocy 23/24.05.1917 r. sterowce L 40, L 45, L 47 dokonały nieskutecznego nalotu na Londyn na dużej wysokości, nie odnalazły celu. Sterowiec spłonął 15.06.1918 r. w hangarze  Ahlhorn. Wykonał 44 loty,

- LZ 88 / L 40- zbudowany we Friedrichshafen. Pierwszy lot wykonał w 3.01.1917 r. W nocy z 16/17.03.1917 r., zmodyfikowane i przystosowane do lotów na dużych wysokościach, sterowce L 35, L 39, L 40 i L 41 podjęły nieudaną próbę zbombardowania Londynu. Kolejny nalot sterowców L 40, L 45, L 47 w nocy 23/24.05.1917 r. był również nieskuteczny, ponieważ sterowce nie dotarły do Londynu. Rozbity 17.06.1917 r. podczas przymusowego lądowania w Nordholz, spadł w Neuenwalde. Został rozebrany. Wykonał 30 lotów,

- LZ 89 / L 50- zbudowany w Staaken. Pierwszy lot wykonał w 9.06.1917 r. 20.10.1917 r. utracił dziobową gondolę w miejscowości Dammartin we Francji. Sterowiec wpadł do Morza Śródziemnego, 4 osoby z załogi zostały uznane za zaginione, 16 osób dostało się do niewoli. Wykonał 19 lotów.

(oznaczenie fabryczne / oznaczenie Armii):

- LZ 83 / LZ 113- zbudowany w Staaken. Pierwszy lot wykonał w 22.02.1917 r. W tym samym został przekazany Marynarce Wojennej. W 1920 został przekazany Francji w ramach reparacji wojennych. Ostatni lot wykonał 8.10.1920 r.,

- LZ 90 / LZ 120- pierwszy lot wykonał w 31.01.1917 r. W tym samym został przekazany Marynarce Wojennej. W 1917 r. sterowiec wykonał godny uwagi lot długodystansowy. Wystartował z Seerappen 26.07.1917 r. i latał nad Bałtykiem przez 101 godz., powrócił do swojej bazy, ponieważ spodziewano się burzy. Kiedy wylądował, miał jeszcze dość paliwa na 14 godz. lotu. W hangarze w  Seerappen doczekał końca wojny. W 1920 r. postanowiono przekazać go do Włoch, gdzie otrzymał nazwę "Ausonia". Ostatni lot wykonał 25.12.1920 r. Został zniszczony w czerwcu 1921 r., gdy burza zniszczyła hangar. Sterowiec wykonał ponad 28 lotów.

W Polsce.

Josef Schydlo, Ślązak, w czasie I wojny światowej służył w aeronautyce marynarki wojennej Niemiec, jako marynarz- motorzysta w załodze sterowca L-34. W skład załogi sterowca wchodził również marynarz Adam Smieskol, również Ślązak. 28.11.1916 r. sterowiec pod dowództwem Маха Dietricha zaatakował Hartlepool w północnej Anglii. Został zestrzelony. Spadł do Morza Północnego, którym cała załoga zginęła.

Konstrukcja:
Sterowiec szkieletowy o konstrukcji metalowej. Załoga- 17 osób.
Szkielet kadłuba sztywny, wykonany z tłoczonych profili duraluminiowych połączonych ze sobą nitami, do usztywnień użyto drutu stalowego.

Konstrukcja kadłuba składała się z 20, usztywnionych drutem, 13- kątnych wręg poprzecznych. Wszystkie wręgi, oprócz trzech tylnych trzech i dwóch przednich, składały się z dźwigarów wzmocnionych pionowymi podporami centralnymi. Przez całą długość sterowca przechodziło tzw. usztywnienie centralne (Zentralverspannung), które charakteryzowało się tym, że druty przechodziły przez zbiorniki gazu i łączyły wręgi szkieletu ze sobą. Usztywnienie takie było konieczne w przypadku opróżnienia jednego ze zbiorników gazu. Wręgi były oddalone od siebie o 10 m, pośrodku każdego przęsła znajdowała się wręgą pomocnicza. Wręgi główne dzieliły przestrzeń wewnętrzną kadłuba na 19 przedziałów, w których mieściły się zbiorniki wodoru (balony) wykonane z tzw. skóry Goldbeatera, wytwarzanej z zewnętrznej warstwy krowiego jelita ślepego (wg [2]-  wykonane były ze wzmocnionego perkalu). Wręgi były połączone 13 głównymi podłużnicami, z których umieszczona na samym szczycie kadłuba posiadała wzmocnioną konstrukcję o przekroju litery W. Pomiędzy podłużnicami głównymi umieszczono 12 podłużnic pomocniczych. Wewnętrzy kształt kadłuba był w postaci graniastosłupa 13- bocznego, a kształt zewnętrzny- w postaci graniastosłupa 25- bocznego. W dolnej części kadłuba, wręgi były przymocowane do stępki, zbudowanej w postaci trójkątnego korytarza. Mieściły się w nim zbiorniki balastowe (14 000 l balastu w 8 zbiornikach po 250 l i 12 po 1000 l), komora bombowa oraz 54 zbiorniki z tkaniny na paliwo. W nagłych przypadkach, z 14 zbiorników można było zrzucić paliwo jako balast.
Pomiędzy sąsiednimi wręgami wielobocznymi rozpięta była podwójna siatka: na zewnątrz z drutu stalowego, wewnątrz- z lin konopnych. Ta ostatnia służyła jako sieć ochronna dla powłok poszczególnych zbiorników gazu. Siatka zewnętrzna podtrzymywała poszycie sterowca, wykonane z pomalowanego perkalu, który był dodatkowo pokryty ochronnym lakierem olejnym.
W części ogonowej sterowca umieszczono cztery stateczniki. Trzy o takiej samej wielkości i powierzchni oraz jeden (dolny) o mniejszych wymiarach. Mniejsze wymiary miały zapobiec jego uszkodzeniu podczas lądowania i manewrowania w pobliżu ziemi. Stateczniki były przymocowane bezpośrednio do szkieletu i usztywnione wykrzyżowaniem z drutu stalowego. Na końcach stateczników zamocowane zostały pojedyncze stery.
Od dołu do kadłuba podwieszone były cztery gondole. W dziobowej gondoli znajdowała się przeszklona sterówka ze stanowiskiem dowódcy, urządzeniami sterowniczymi i przełącznikami zrzutu balastu oraz zaworami regulującymi ciśnienie gazu w zbiornikach. Za sterówką umieszczone zostały kabina nawigacyjna i kabina radiotelegrafisty. Jeszcze bliżej ogona, po lewej i prawej stronie gondoli znajdowały się stanowiska strzelców pokładowych z dwoma karabinami maszynowymi. W stożkowym zakończeniu gondoli znajdowała się maszynownia,  której zainstalowano jeden silnik Maybach. Kolejna duża gondola została podwieszona z tyłu kadłuba sterowca. Znajdowała się tam zapasowa sterówka, dwa karabiny maszynowe oraz przedział silnikowy z trzema silnikami Maybach. Po obu stronach środkowej części kadłuba zawieszone były dwie małe gondole, w których znajdowały się po jednym silniku Maybach i jednym karabinie maszynowym.

Uzbrojenie- 10 ruchomych karabinów maszynowych Spandau LMG 08/15 kal. 7,92 mm (wg [9]- Maxim kal. 8 mm). Trzy karabiny maszynowe znajdowały się na górnym stanowisku na dziobie sterowca, jeden w tylnym stanowisku za usterzeniem, dwa w gondoli dziobowej, po jednym w gondolach bocznych i dwa w gondoli rufowej. Udźwig bomb max- 7600 (wg [5]- 5000) kg (np.: 8 bomb odłamkowo- burzących o masie 300 kg, 40 bomb odłamkowo- burzących o masie 100 kg i 120 bomb zapalających o masie 10 kg).

Wyposażenie- radiostacja Telefunken o mocy 800 W, łączność wewnętrzna: telegraf, telefon, rury głosowe, celowniki optyczne dzienne Zeiss i nocne Görz, aparatura tlenowa. Dwa generatory dostarczały prąd do oświetlenia pokładowego, aparatury oraz reflektorów.
Środków ratowniczych praktycznie nie stosowano, choć armia używała spadochronów, a na niektórych sterowcach widać podwieszone pod kilem nadmuchiwane pontony.
Na sterowcach Typu R przewidywano używanie opuszczanych, małych jednoosobowych gondol obserwacyjnych (Spähkorbanlage), ale nie były one stosowane na sterowcach Marynarki.

Napęd- 6 silników rzędowych, 6- cylindrowych, chłodzonych cieczą Maybach H.S.Lu o mocy 176 kW (240 KM) każdy. Później stosowano silniki wysokościowe Maybach MB.IVa również o mocy 176 kW (240 KM) każdy.
Jeden silnik umieszczony był z tyłu w przedniej gondoli i napędzał śmigło pchające. W obu małych gondolach, zamontowanych w środkowej części kadłuba, zamontowano po jednym silniku ze śmigłami pchającymi. W rufowej gondoli znajdowały się trzy silniki. Dwa z nich umieszczone były w części środkowej gondoli i napędzały boczne śmigła pchające z możliwością odwrócenia ciągu, zamontowane do kadłuba sterowca na wspornikach. Napęd na śmigła przenoszony był za pośrednictwem długich wałów i stożkowych kół zębatych. Trzeci silnik, umieszczony był w stożkowym końcu gondoli i napędzał śmigło pchające.
Śmigła dwułopatowe z drewna laurowego o średnicy 5,5 m.
Sterowiec zabierał 15 828 l (wg [5]- 6250 kg) paliwa w 54 zbiornikach oraz 780 l oleju.

Dane techniczne Typ R (wg [5]):
Długość całkowita- 198,0 m, średnica max- 23,9 m, objętość- 55 200 m3 (sterowiec LZ 62 / L 30-
55 000 m3).
Masa własna- 31 400 kg, masa użyteczna- 32 400 kg, masa całkowita normalna- 63 800 kg.
Prędkość max- 103 km/h, prędkość przelotowa- 80 km/h, wznoszenie max- 10 m/s, pułap- 3900 m, zasięg max- 7400 km.

Galeria

  • Sterowiec Zeppelin LZ 62 / L 30 w locie nad Ahlhorn. (Źródło: ”The Zeppelin in Combat ”).
  • Sterowiec L 30 wyprowadzany z hangaru w bazie w Ahlhorn. (Kameradschaft)
  • Sterowiec Zeppelin L 30 w locie. (Źródło: ”The Zeppelin in Combat ”).
  • Sterowiec Zeppelin L 30, rysunek. (Źródło: ”The Zeppelin in Combat ”).
  • Sterowiec Zeppelin L 31 w locie. (Źródło: archiwum).
  • Sterowiec Zeppelin L 31 w widoku z boku. (Źródło: ”The Zeppelin in Combat ”).
  • Sterowiec Zeppelin L 31 na lądowisku. (Źródło: ”The Zeppelin in Combat ”).
  • Sterowiec marynarki wojennej L 32 lecący nad Oldenburgiem. To zdjęcie zostało zrobione przez von Schillera z L 30. (Źródło: ”The Zeppelin in Combat ”).
  • Sterowiec L 33 lądujący w Nordholz we wrześniu 1916 r. (Źródło: ”The Zeppelin in Combat ”).
  • Sterowiec L 34 w bazie Nordholz. (Źródło: ”The Zeppelin in Combat ”).
  • Sterowiec L 34 w bazie Nordholz. (Źródło: ”The Zeppelin in Combat ”).

Źródło:

[1] Januszewski S. "Pionierzy. Polacy w siłach powietrznych Wielkiej Wojny 1914-1918". Fundacja Otwartego Muzeum Techniki. Wrocław 2019.
[2] Русское Воздухоплавательное Общество — LiveJournal.
[3] Jarkowski W. "Zarys teoryj sterowców". Przegląd Techniczny nr 11/1913.
[4] Kotowski A. "Czemu w trakcie I wojny światowej w Niemczech brakowało kiełbasy? Powód zaskoczy każdego". Komputer Świat - Komputery, Testy Sprzętu, Newsy.
[5] Brooks P. W. "Zeppelin: Rigid Airships 1893-1940". Smithsonian Institution Press Washington, D.C., 1992.
[6] Sterowce niemieckie: Zeppelin, Schütte-Lanz ... - mariwoj.
[7] Robinson D. H. "The Zeppelin in Combat: a History of the German Naval Airship". Wyawnictwo Schiffer Publishing Ltd. Atglen, 1997.
[8] Wentzler S. "Die Schütte-Lanz-Innovation". Bibliotheks- und Informationssystem der Universität Oldenburg, 2000.
[9] Guttman J. "Zeppelin vs British Home Defence 1915-18". Seria "Osprey Duel" nr 85. Wydawnictwo Bloomsbury Publishing PLC. Londyn, 2018.

blog comments powered by Disqus