Warszawskie Towarzystwo Lotnicze "Awiata"
Awiata
WTL Awiata
Pierwsze próby zorganizowania polskiego przemysłu lotniczego przypadają na rok 1910. W maju- czerwcu 1910 r. zostało utworzone Warszawskie Towarzystwo Lotnicze ”Awiata” - mające za zadanie prowadzenie szkoły pilotów oraz warsztatów lotniczych. Organizatorami W.T.L. ”Awiata” byli Stanisław i Konstanty Lubomirscy oraz Piotr Strzeszewski.
W jesieni 1910 r. przystąpiono do budowy 8 hangarów, hali fabrycznej, budynków gospodarczych i domu mieszkalnego dla monterów. Zabudowania stanęły na północno- wschodnim skraju Pola Mokotowskiego, za terenem Wyścigów Konnych, w pobliżu skrzyżowania ul. Wawelskiej i ul. Topolowej. Wytwórnia, której budowę zakończono 25.02.1911 r., była nowocześnie wyposażona i zatrudniała ok. 50 pracowników. Obok produkcji samolotów wytwórnia prowadziła również montaż samochodów osobowych, planowano tez podjęcie produkcji silników własnej konstrukcji. Powstanie zawdzięczała kontraktowi zawartemu z Warszawskim Okręgiem Wojskowym, który do dyspozycji "Awiaty" oddał część Pola Mokotowskiego, na całym zaś obszarze zgadzając się na prowadzenie startów i lądowań samolotów. W chwili powstania W.T.L. "Awiata" zakładano, że kadrę zakładów stanowić też będzie 12 oficerów i 50 żołnierzy przysłanych z wojskowej szkoły lotniczej w Gatczynie. Oficjalne otwarcie W.T.L. ”Awiata” odbyło się 17.06.1911 r. Kierownikiem Wytwórni Lotniczej został inż. Michał Król, a warsztatów lotniczych Stanisław Supniewski.
Do nauki pilotażu w latach 1910- 1911 zakupiono we Francji 5 samolotów Blériot-XI, oraz w Niemczech 2 samoloty Aviatik Farman III budowane na licencji w firmie Aviatik w Miluzie (Alzacja) i 3 samoloty ”Taube” (wg [2]- Rumpler ”Taube”, natomiast wg [3]- Etrich ”Taube”).
Odręczny szkic terenu "Awiaty" sporządzony przez Czesława Tańskiego. Oznaczenia: hangary zajęte przez: 1) Cywińskiego-Zbierańskiego, 2) Tańskiego, 3) Supniewskiego, 4) Segno (Aviatik), 5) Aviatik. Pozostałe budynki- A- klubik i mieszkanie dozorcy, B- fabryka w budowie, C- mieszkania dla monterów, D- studnia, E- wygódka. (Źródło: rys. Czesław Tański via Jungowski Edmund "O pionierach polskiej myśli lotniczej". Wydawnictwa Naukowo-Techniczne. Warszawa 1967).
Już we wrześniu- październiku 1910 r. Marynarka Wojenna Rosji zakupiła w "Awiacie" 2 samoloty. W okresie kwiecień- listopad 1911 r. wytwórnię lotniczą opuściło 8- 10 samolotów typów: Farman-Awiata-III (1 egz.), Farman-Awiata-IV (2- 4 egz.), Farman-Awiata VII (2 egz.), Blériot XI (1 egz.), Blériot XI bis (2 egz.). Samoloty Farman produkowano na licencji niemieckich zakładów Aviatik w Miluzie, samoloty Blériot według oryginalnej francuskiej dokumentacji. Wyremontowano także kilka maszyn, które uległy uszkodzeniom w kraksach z udziałem uczniów Szkoły Pilotów. Samoloty Farman-Awiata i Blériot-XI używane były przez Szkołę Pilotów, a od października 1911 r. były dostarczane do Petersburga dla carskiej armii. Możliwości produkcyjne wytwórni sięgały 15 samolotów rocznie.
W.T.L. "Awiata" prowadziła w 1911 r. intensywną akcję promocyjną produkcji, eksponując swe samoloty m.in. na I Międzynarodowej Wystawie Lotniczej w Moskwie (Farman-Awiata i Etrich ”Taube”), wysyłając swych pilotów i samoloty na Wszechrosyjskie Święto Lotnictwa do Petersburga (Henryk Segno z samolotem Farman- Awiata), organizując pokazy- już w końcu 1910 r.- w Sewastopolu, w intencji zainteresowania swymi samolotami kierownictwa Oficerskiej Szkoły Pilotów (baron Anatol von Krumm). 14.08.1911 r. organizatorzy manewrów wojskowych Warszawskiego Okręgu Wojskowego otrzymali od Lubomirskiego telegram. Proponował przekazanie na manewry hangaru lotniczego typu Bessono i jednego samolotu Farman z silnikiem 37 kW (50 KM). Propozycję tę władze rosyjskie zaakceptowały.
W hangarach ”Awiaty” otrzymali miejsce na budowę swych samolotów inż. Czesław Zbierański i inż. Stanisław Cywiński oraz Czesław Tański.
W "Awiacie" planowano też podjęcie eksperymentów z telegrafią bezprzewodową. W tym celu już w 1910 r. powstał na Polu Mokotowskim maszt radiowy. Czy próby z łącznością radiową na linii ziemia- samolot- ziemia przeprowadzono- brak informacji. Jeżeli tak, to byłyby to pierwsze tego typu eksperymenty na terenie Rosji.
W Szkole Pilotów, uruchomionej w marcu 1911 r. (oficjalne otwarcie 1.04.1911), kierowanej przez Henryka Segno, a następnie Michała Scipio del Campo), wyszkolono w 1911 r. około 10 pilotów, w tym kilku wojskowych. Latem 1911 r. organizowano przy tym publiczne wzloty uczniów i pilotów "Awiaty", zamierzano nawet zorganizować Lot Okrężny Królestwa Polskiego.
Likwidacja W.T.L. "Awiata" położyła kres polskiej działalności przemysłowej na polu lotnictwa. Złożyły się na to, oprócz względów natury gospodarczej, także polityczne i wojskowe. Nadzieje "Awiaty" na zamówienia wojskowe nie spełniły się i inicjatywa budowy w Warszawie samolotów' poniosła fiasko. Towarzystwo Lotnicze "Awiata", a wraz z nim wytwórnia i szkoła, uległo likwidacji 11.05.1912 r. władze wojskowe przejęły 6 hangarów, w warsztatach urządzono montownię samolotów sprowadzanych dla wojska z Petersburga (prowadzili ją specjaliści z wytwórni lotniczej Szczetinina w Sankt-Petersburgu. Zamierzano zresztą powierzyć tej wytwórni budowę samolotów typu Nieuport i stworzenie w Warszawie wojskowej szkoły lotniczej).
Na Polu Mokotowskim jesienią 1912 r. rozpoczęła działalność filia gatczyńskiej Oficerskiej Szkoły Lotniczej. Przejęła ona hangary oraz wozy do transportu samolotów warszawskiej "Awiaty". Filię tę zlikwidowano wiosną 1913 r. Wyposażenie przeniesiono do Brześcia, a po wybuchu wojny światowej do Smoleńska gdzie stworzono 4 Park Aeronautyczny. Podczas ewakuacji wojsk rosyjskich przed Niemcami w 1915 r. wszystko, co się tylko dało wywieźć, wywieziono z ”Awiaty” do Rosji. Pozostały tylko hangary, które w 1918 r. przejęło polskie lotnictwo wojskowe.
Ponieważ książę Stanisław Lubomirski był fundatorem pierwszej polskiej placówki przemysłu lotniczego, powinien zająć miejsce w historii lotnictwa polskiego jako pionier tego przemysłu. Był to człowiek szlachetny, który współpracował ze swoim narodem, zgodnie z zasadą, że noblesse oblige (franc. szlachectwo zobowiązuje). Wówczas tacy ludzie często nie znajdowali zrozumienia, musieli przezwyciężać ludzką krótkowzroczność i walczyć z marnotrawstwem. Taką krótkowzroczność wykazywali jego plenipotenci i kierownicy w Towarzystwie ”Awiata”. A jednak książę Stanisław Lubomirski był tym rzadkim człowiekiem, który na przekór trudnościom pracował dla dobra kraju i narodu.
Konstrukcje:
Farman III Awiata, 1911, samolot pionierski, szkolny i rozpoznawczy.
Farman IV Awiata, 1911, samolot pionierski, szkolny i rozpoznawczy.
Farman VII Awiata, 1911, samolot pionierski, szkolny i rozpoznawczy.
Blériot-XI, 1911, samolot pionierski, szkolny i rozpoznawczy.
Galeria
Źródło:
[1] Glass A. ”Polskie konstrukcje lotnicze do 1939”. Tom 1. Wydawnictwo STRATUS. Sandomierz 2004.[2] Morgała A. ”Samoloty wojskowe w Polsce 1918-1924”. Wyd. Bellona; Wyd. Lampart. Warszawa 1997.
[3] Banaszczyk E. ”Pierwsze skrzydła”. Wydawnictwo MON. Warszawa 1972.
[4] Januszewski S. "Pionierzy. Polscy pionierzy lotnictwa 1647- 1918. Tom 1". Fundacja Otwartego Muzeum Techniki. Wrocław 2017.