FBA B (FBA C), 1913

Latająca łódź rozpoznawcza, szkolna. Francja / Wielka Brytania.
Latająca łódź rozpoznawcza i szkolna FBA Typ B w zbiorach Museu De Marinha. Lizbona- Belem. (Źródło: Copyright Zbigniew Jóźwik- ”Samoloty, śmigłowce, szybowce- fotografia lotnicza”).

W 1912 r. Louis Schreck wraz z młodym pilotem inżynierem Louisem Gaudartem opracował jednopłatową wyścigową latającą łódź, która otrzymała nazwę „d'Artois”. Została oblatana latem 1912 r. nad Sekwaną. Niestety 13.04.1913 r. została rozbita podczas drugiego konkursu wodnosamolotów w Monako. Pilot L. Gaudart zginął.

Latem 1912 r. brytyjski inżynier i pionier lotnictwa Thomas Sopwith przybył do Francji, gdzie testował łodzie latające Donnet-Lévêque i „d'Artois”. Przekonany o wartości rozwiązania opracowanego przez Francuzów, Sopwith przekonał brytyjski sztab generalny do zakupu wodnosamolotów - zwanych latającymi łodziami przez Brytyjczyków- w celu zapewnienia nadzoru wybrzeży. Wyczuwając komercyjną szansę, Louis Schreck w maju 1913 r. połączył się z firmą Henri Lévêque’a , zakupił licencją na budowę łodzi latających wg patentu Jérôme Donneta i Françoisa Denhauta. Odkupił również od Louisa Paulhana prawa do produkcji wodnosamolotów Curtiss w Europie.

Latem 1913 r. Louis Schreck zbudował małą dwumiejscową latającą łódź z płatami o powierzchni 18 m2, napędzaną silnikiem Gnôme „Omega” o mocy 37 kW (50 KM). Następnie powstały cztery inne prototypy: z płatami o powierzchni 20 m2 i silnikiem Gnôme o mocy 51 kW (70 KM) oraz o powierzchni 22 m2 i silnikiem o mocy 59 kW (80 KM). Wszystkie te prototypy otrzymały oznaczenie Typ A (lub FBA- Lévêque). W lipcu 1913 r. L. Schreck zakłada firmę Franco British Aviation (FBA) Company Limited z siedzibą w Londynie. André Beaumont, dobrze znany w Wielkiej Brytanii , został mianowany dyrektorem technicznym i był odpowiedzialny za promocję wodnosamolotów w Wielkiej Brytanii. W tym samym roku, w wyniku udanych prób, brytyjska Admiralicja zamówiła 40 łodzi latających FBA Typ A, napędzanych silnikami Gnôme o mocy 59 kW dla Royal Naval Air Service (RNAS). Aby zrealizować zamówienie L. Schreck buduje zakłady w Argenteuil.

W grudniu 1913 r. łódź FBA Typ A została zaprezentowana na VI Salonie Lotniczym w Paryżu, gdzie wzbudziła duże zainteresowanie. Austriacka marynarka wojenna zamówiła 3 egz., kilka dni później duńska marynarka kolejne 2 łodzie. Na początku 1914 r., aby móc dostarczyć wodnosamoloty francuskiej marynarce wojennej, L. Schreck zarejestrował firmę Franco-British Aviation (FBA) również we Francji. Również Włochy i Rosja zamówiły wodnosamoloty FBA Typ A. Produkcja seryjna tej wersji trwała od lutego 1914 r. do lutego 1915 r. Zbudowano łącznie 125 egz. Dostarczono je do Wielkiej Brytanii (40 egz.), Austrii (12 egz.), Danii (6 egz.), Rosji (10 egz.) i Włoch (20 egz.). Używane były również w szkole lotniczej L. Schrecka w Argenteuil. Samoloty cieszyły się również popularnością wśród prywatnych nabywców. Francuska Marynarka Wojenna nie zwróciła uwagi na latające łodzie FBA aż do wybuchu pierwszej wojny światowej.

Na początku 1914 r. została opracowana nowa wersja FBA Typ B. 20.04.1914 prototyp Typ B, wyposażony w silnik Gnôme o mocy 74 kW (100 KM) i pilotowany przez szwajcarskiego pilota Ernesta Burri, zajął drugie miejsce w zawodach o Puchar Schneidera  w Monaco. Wersja seryjna FBA Typ B, pojawiła się na początku 1915 r. Otrzymała wzmocnioną konstrukcję i składane skrzydła, które ułatwiały hangarowanie. Latem 1914 r. Typ B był testowany przez Francuską Marynarkę Wojenną, jednak nie wzbudził zainteresowania. Dopiero w grudniu 1914 r. zamówiła ona 40 egz.  Kolejne 40 egz. zostało dostarczonych dla brytyjskiego Royal Naval Air Service (RNAS), które dodatkowo w zakładach Norman-Thompson zamówiło 80 egz. licencyjnych. Łodzie zostały również dostarczone dla marynarki wojennej Rosji (30 egz.), Portugalii (3 egz.) i Włoch. Łącznie w 1915 r. w Argenteuil zbudowano 150 egz., dalsze 80 (wg innych źródeł- nawet 160) egz. powstało na podstawie licencji w Wielkiej Brytanii. Łodzie posiadały zbyt słaby silnik, rozwijały niska prędkość oraz były ociężałe w locie. Większość z nich była nieuzbrojona albo była uzbrojona w pojedynczy karabin maszynowy Lewis (kilka łodzi było uzbrojonych w działko Hotchkiss kal. 37 mm). Wszystko to powodowało, że stawały się łatwy łupem niemieckich samolotów myśliwskich. Niemniej jednak, Typ B mógł przenosić bomby o masie do 150 kg, co sprawiało, że był on skuteczny jako patrolowy nad Morzem Północnym. Produkcję licencyjną łodzi latających FBA B podjęto również w Rosji. W latach 1914- 1915 Towarzystwo Akcyjne Żeglugi Powietrznej W. A. Liebiediew zbudowało 34 egz. dla marynarki wojennej. W końcu lata 1915 r. znala­zły się w oddziałach lotnictwa Floty Bałtyckiej. Jako bojowe łodzie latające ustę­powały osiągami łodziom latającym Dmitrija P. Grigorowicza (Grigorowicz M-5Grigorowicz M-9). Tym niemniej okaza­ły swą przydatność i z powodzeniem służyły w lotnictwie morskim. Jako szkolne wykorzystywano je jeszcze w 1917 r.

Wersja FBA Typ C została opracowana pod koniec 1915 r. Konstrukcja podobna do wersji Typ B, napędzana silnikiem rotacyjnym Clerget o mocy 96 kW (130 KM). Pomimo zagrożenia ze strony niemieckich okrętów podwodnych, francuska marynarka nie zamawiała więcej łodzi latających. Wyszło na to, że w 1915 r. więcej łodzi FBA było użytkowanych w Wielkiej Brytanii lub we Włoszech niż we Francji. Dopiero w 1916 r. zostało zakupionych 182 egz., które służyły jako maszyny patrolowe. Znalazły się na uzbrojeniu Centrów Lotnictwa Morskiego (Centres d'Aviation Maritime). W latach 1916- 1917 kolejne 150 egz. zbudowano w wariancie szkolnym. Używane były również w lotnictwie morskim Włoch jako patrolowo- bombowe i szkolne. W czerwcu 1915 r. rosyjska firma Liebiediew podjęła produkcję licencyjną łodzi latających w wersji FBA C. Do napędu stosowano silniki Le Rhône o mocy 81 kW (110 KM) lub Clerget o mocy 96 kW (130 KM). Niestety, do nadejścia zimy 1915 r. nie udało się zrealizować całego zamówienia. Ostatnie łodzie trafiły na front dopiero wiosną 1916 r.

W 1916 r. powstała kolejna wersja FBA Typ H napędzana silnikami Hispano-Suiza o mocy 112 kW (150 KM) lub o mocy 127 kW (180 KM) albo Lorraine 8Ns o mocy 119 kW (180 KM). Zmodernizowano kadłub i komorę płatów, załoga składała się z dwóch lub trzech osób. Uzbrojenie zostało znacznie wzmocnione: na dziobie łodzi umieszczono kabinę strzelca pokładowego i zamontowano ruchomy karabin maszynowy. Istniał też wariant FBA H z na działkiem Hotchkiss kal. 37 mm. Przeznaczona była do patrolowania obszarów przybrzeżnych i zwalczania okrętów podwodnych. W 1916 r. francuska marynarka wojenna zamówiła 500 egz. w celu wyposażenia Centrów Lotnictwa Morskiego (Centres d'Aviation Maritime). 400 egz. powstało w zakładach w FBA w Argenteuil w 1916 r., kolejne 100 egz. zbudowano na licencji w firmie Pierre'a Levasseura w Paryżu (wg [3]- we Francji zbudowano ok. 360 egz., wg innych źródeł- ok. 400).

Pod koniec 1916 r. włoskie lotnictwo morskie zamówiono 900 egz. Typ H. Początkowo do ich produkcji L. Schreck próbował otworzyć zakład w Nicei. Ostatecznie licencja została sprzedana firmie Società Idrovolanti Alta Italia (SIAI), która zbudowała 892 egz. (wg [4]- począwszy od 1915 r. zbudowano tam łącznie 982 łodzi m.in. w wersjach FBA Typ H i FBA Typ S). Wg innych źródeł- produkcja była prowadzona łącznie w 5- 6 firmach włoskich. Silniki Hispano-Suiza do ich napędu montowane były w firmie Isotta Fraschini. Stosowano też włoskie silniki Isotta Fraschini V.4 B o mocy 132 kW (180 KM) lub 110 kW (150 KM). Uzbrojenie składało się z karabinów maszynowych Fiat kal. 7,5 mm. Z długotrwałością lotu wynoszącą 3 h i 15 min., łódź Typ H zapewniała Włochom całkowite pokrycie obszaru Morza Adriatyckiego. W lotnictwie włoskim samoloty były używane do 1920 r., a następnie przekazywane do posiadłości zamorskich. Np. w Libii używano ich do 1922 r. Cztery samoloty FBA Typ H produkcji włoskiej zostały przekazane Brytyjczykom, którzy wykorzystali je do patrolowania Morza Egejskiego. Kilka włoskich samolotów zostało złapanych przez siły austro- węgierskie i wykorzystano je do końca wojny.

Również US Navy użytkowała 11 egz. do patrolowania Atlantyku i Morza Śródziemnego. Użytkownikiem tej wersji było również lotnictwo morskie Belgii, Estonii (1 egz.), Finlandii (1 egz.), Peru (3 egz.), Hiszpanii i Urugwaju. W 1922 r. lotnictwo morskie Królestwa SHS (Jugosławii) zakupiło we Włoszech 3 egz. FBA Typ H. Były używane do 1926 r., głównie do szkolenia pilotów. Oprócz tych samolotów, w posiadaniu lotnictwa Jugosławii znalazły się kolejne 3 włoskie łodzie tego typu, które lądowały przymusowo na jej terytorium.

Wg [2]- w sumie wyprodukowano ok. 2000 egz. FBA Typ H. Dalszym rozwojem konstrukcji była wersja FBA Typ S.

W Polsce.

Produkcja licencyjna łodzi latających FBA B i FBA C w firmie Towarzystwo Akcyjne Żeglugi Powietrznej W. A. Liebiediew została podjęta z inicjatywy kierownika biura konstrukcyjnego, a później dyrektora fabryki- Polaka inż. Witolda Jarkowskiego.

Konstrukcja FBA Typ A/B/C/H.
Dwumiejscowy (wersja Typ H- dwu- lub trzymiejscowy) dwupłat o konstrukcji drewnianej.
Płaty dwudźwigarowe, pokryte płótnem. Skrzydła o obrysie prostokątnym ze skośnymi końcami. Dolne skrzydła o mniejszej rozpietości niż górne. Lotki tylko na górnym płacie. Komora płatów czteroprzęsłowa, usztywniona cięgłami. Pod dolnymi skrzydłami znajdowały się boczne pływaki stabilizujące. Skrzydła- od wersji FBA Typ A- można było składać do hangarowania.
Kadłub płaskodenny, z redanem, podzielony na grodzie wodoszczelne, pokrycie ze sklejki. Kabina odkryta z siedzeniami obok siebie, umieszczona przed dolnym płatem.
Usterzenie klasyczne, o nieco archaicznej konstrukcji z pionierskiego okresu lotnictwa, spawane z rur stalowych, płaskie, bez profilu aerodynamicznego. Usterzenie spawane z rur stalowych, pokrycie płótnem.

Uzbrojenie:
- FBA Typ B- standardowo nie posiadały uzbrojenia strzeleckiego, ale w oddziałach lotniczych dozbrajano je w karabin maszynowy Lewis na obrotnicy. Kilka egzemplarzy było uzbrojonych w działko Hotchkiss kal. 37 mm. Pod płatami montowane były uchwyty bomb o masie 70- 150 kg,
- FBA Typ H- 2 lub 3 ruchome karabiny maszynowe Lewis kal. 7,7 mm. Udźwig bomb- do 70 kg.

Silnik- zamon­towany centralnie pomiędzy płatami, śmigło pchające:
- FBA Typ A- rotacyjny Gnôme o mocy 59 kW (80 KM),
- FBA Typ B- Gnôme „Monosoupape” o mocy 74 kW (100 KM),
- FBA Typ C- Le Rhône o mocy 81 kW (110 KM) lub Clerget o mocy 96 kW (130 KM),
- FBA Typ H- Hispano-Suiza o mocy 112 kW (150 KM) lub o mocy 127 kW (180 KM) lub Lorraine 8Ns o mocy 119 kW (180 KM). Samoloty budowane we Włoszech napędzane były silnikami Isotta Fraschini V.4 B o mocy 132 kW (180 KM) lub 110 kW (150 KM).

Dane techniczne FBA Typ B (wg [2]):
Rozpiętość- 13,68 (wg [1]- 13,7) m, długość- 8,0 (wg [1]- 9,14) m, powierzchnia nośna- 33,5 (wg [1]- 32,0) m2.
Masa własna- 535 kg, masa całkowita- 840 (wg [1]- 900) kg.
Prędkość max- 105 (wg [1]- 100) km/h, prędkość przelotowa- 92 km/h, pułap- 2500 m, zasięg- 400 (wg [1]- 300) km.

Dane techniczne FBA Typ H (wg [2]):
Rozpiętość- 14,2 m, długość- 9,92 m, wysokość- 3,1 m, powierzchnia nośna- 40,0 m2.
Masa własna- 984 kg, masa całkowita- 1420 kg.
Prędkość max- 150 km/h, prędkość przelotowa- 132 km/h, pułap- 4900 m, zasięg- 450 km.

Galeria

  • Latająca łódź FBA typ A sfotografowany w Saint-Raphael w lipcu 1914 r. podczas testów we francuskiej marynarce wojennej. (Źródło: archiwum).
  • Latająca łódź patrolowa FBA typ B w służbie Royal Naval Air Service (RNAS). (Źródło: archiwum).
  • FBA typ B, rysunek w rzutach. (Źródło: archiwum).
  • Łatająca łódź FBA Typ C w szkole rosyjskiego lotnictwa morskiego w Baku. (Źródło: archiwum).
  • Łatająca łódź patrolowa w wersji FBA typ H. (Źródło: archiwum).
  • Łatająca łódź patrolowa w wersji FBA typ H na nabrzeżu. (Źródło: archiwum).
  • FBA typ H, rysunek w rzutach. (Źródło: archiwum).

Źródło:

[1] Januszewski S. ”Witold Jarkowski. Inżynier aeronauta- pionier lotnictwa”. Politechnika Wrocławska. Fundacja Otwartego Muzeum Techniki. Wrocław 2006.
[2] Уголок неба - Большая авиационная энциклопедия.
[3] Murphy Justin D. „Military Aircraft, Origins to 1918: An Illustrated History of Their Impact”. ABC-CLIO, Inc. Santa Barbara, 2005.
[4] Morgała A. ”Samoloty wojskowe w Polsce 1918-1924”. Wyd. Bellona; Wyd. Lampart. Warszawa 1997.
[5] Flying Wings : An Anthology : Louis Schreck (1874-1941) - CTIE.
[6] Argenteuil : des bolides sur la Seine, les hydravions F.B.A..
[7] Хидроавион ФБА - Насловна.
[8] Aircraft of FBA.

blog comments powered by Disqus