Balony Szkoły Głównej Koronnej, 1784

Już w grudniu 1783 r., a więc w pół roku (!) po pierwszym pokazie galonu Montgolfierów w Annonay, na dziedzińcu Kolegium Fizycznego Akademii Krakowskiej rozpoczęto przygotowania do wypuszczenia balonu cieplnego. Próby te zainicjowali przeprowadzali krakowscy profesorowie Jan Jaśkiewicz, Jan Śniadecki, Jan Szaster i Franciszek Szeidt. Łącznie przeprowadzono pięć eksperymentów naukowych z balonem. Budowali balony typu braci Montgolfier, na ogrzane powietrze.
Pierwsze eksperymenty, które należy traktować jako próby poprzedzające głośne doświadczenie z 1.04.1784 r. (omówione ono zostało na łamach Magazynu Warszawskiego w artykule Opisanie znakomitego doświadczenia z Banią powietrzną czynionego w Krakowie l Kwietnia 1784 odbyły się 19, 21 i 24 lutego 1784 r.
1 kwietnia balon przebywał w powietrzu 30 minut. W ciągu pierwszych 27 sekund osiągnął wysokość 30 m, w ciągu następnych 23 sekund znajdował się już na wysokości ok. 60 m, a w 14 minut po starcie- na wysokości ok. 4000 m. Wypuszczony z terenu Ogrodu Botanicznego spadł za murami miasta pomiędzy bramami Floriańską a Furtką Mikołajską. Balon był widoczny nie tylko dla mieszkańców Krakowa, ale i Wieliczki.
Ostatnie piąte doświadczenie przeprowadzono 9.07.1784 r. Podczas wznoszenia balon pękł, spadł i spłonął. Balon krakowski utrzymywał się w powietrzu dłużej aniżeli budowane współcześnie balony de Roziera i Charlesa. Zawdzięczał to nie tylko temu, że lot realizował bez załogi ale również starannej i przemyślanej konstrukcji, także palnika, który dzięki przesyceniu bawełny stężonym spirytusem z dodatkiem soli kuchennej, długo utrzymywał płomień.
Prace krakowskich uczonych spotkały się z ostrym sprzeciwem, który wyrażali również ich liczni koledzy. Eksperymenty z balonem uważano za zbyt kosztowne i nie rokujące zbytnich korzyści naukowych czy praktycznych. Co gorzej, następna próba z balonem nie udała się: w trakcie lotu zerwał się jeden z drutów, na których zawieszone było palenisko (fajerka), w wyniku czego balon pękł i spłonął. Niepowodzenie to stało się ostatecznym powodem zaniechania dalszych prób. Na sesji ekonomicznej Komisji Edukacji Narodowej, odbywającej się 30.03.1785 r., odrzucono prośbę krakowskich profesorów o przyznanie na ten cel dodatkowych funduszy. Jak podaje B. Orłowski, w protokole tegoż posiedzenia znajduje się ustęp, w którym Komisja najmocniej zaleca rzeczonym profesorom, aby najbardziej starali się stosować do pierwszych potrzeb i pożytków istotnych naszego Kraju, zostawiając bogatszym i w pierwsze potrzeby obficie opatrzonym narodom wydoskonalenie tych doświadczeń, które, prawie samej ciekawości dotąd służyć się zdające, znaczniejszych kosztów wymagają.
Jaśkiewicz i jego współpracownicy swe spotkanie z techniką balonową zawdzięczali własnym zainteresowaniom naukowym chemią gazów, w 1785 r. Jaśkiewicz inaugurował rok akademicki Szkoły Głównej Koronnej wykładem O atmosferze jej składzie i widokach napowietrznych. W 1784 r. opisał swe eksperymenty balonowe, prawdopodobnie był również autorem artykułu Ballony latające. Żegluga powietrzna publikowanego w 1784 na łamach Magazynu Warszawskiego.
Próby przeprowadzone w Krakowie miały, jak się ocenia, poważniejszy charakter niż warszawskie (balon Okraszewskiego), ponieważ inicjatorami ich i wykonawcami byli profesorowie Szkoły Głównej Koronnej. Uczeni krakowscy wybrali metodę braci Montgolfier (balon warszawski był wypełniony wodorem), zasięgając wielokrotnie rad i informacji od fizyków francuskich.
Wielkie zainteresowanie balonami w Polsce w XVIII wieku nie ograniczało się jedynie do Warszawy (Okraszewski) i Krakowa. Próby z balonami miały miejsce we Lwowie, w Puławach (Balon z Puław), Pińczowie, Kamieńcu Podolskim (Kasprowicz-Jakubowski) i Czeczeniku (Żelechowski).
Konstrukcja:
Balony na ogrzane powietrze.
Były to duże balony o osobliwym, wielobocznym kształcie papierowej powłoki, zaopatrzone w podwieszone metalowe palenisko z bawełnianym lontem zatopionym w spirytusie. Miał kształt dwu ściętych ostrosłupów, połączonych z sobą podstawami za pośrednictwem graniastosłupa o wysokości ok. 97 cm. Podstawy piramid były kwadratowe, o boku 7,8 m. Ścięty wierzchołek górnej piramidy był kwadratem o boku 1,4 m Otwór pozostawiony w dolnym ostrosłupie, służył do napełniania balonu- miał powierzchnię 1,2 m2. Obwód balonu w najszerszym miejscu (graniastosłup łączący piramidy) liczył 31,2 m. Wysokość balonu wynosiła ok. 9,8 m. Ciężar balonu sięgał 60 kg, pojemność 260 m3. Wykonany z giętkiego, zbitego papieru (masy papierowej).
Jako palnik wykorzystywano bawełnę przesyconą spirytusem z dodatkiem soli kuchennej. Palnik tego typu długo utrzymywał płomień.
Źródło:
[1] Malak E. ”Samolot dzieło człowieka”. Zakład Narodowy imienia Ossolińskich. Wydawnictwo. Wrocław, Warszawa, Kraków 1993.[2] Banaszczyk E. ”Karuzela pod gwiazdami”. Wydawnictwo Iskry. Warszawa 1960.
[3] Elsztein P. ”Modelarstwo lotnicze w Polsce”. Wydawnictwo Komunikacji i Łączności. Warszawa 1986.
[4] Januszewski S. "Pierwsze eksperymenty balonowe w Polsce XVIII wieku". Skrzydlata Polska nr 35/1978.
[5] Januszewski S. "Pionierzy. Polscy pionierzy lotnictwa 1647- 1918. Tom 1". Fundacja Otwartego Muzeum Techniki. Wrocław 2017.