Breguet 690, 1938
(Breguet 691, Breguet 692, Breguet 693, Breguet 694, Breguet 695, Breguet 696, Breguet 697, Breguet 698, Breguet 699, Breguet 700, Breguet 810)
W latach 1930-tych powstała koncepcja ciężkiego myśliwca (niszczyciela), która zakładała dużą uniwersalność maszyny. Samolot powinien móc nawiązać walkę z myśliwcami przeciwnika, zapewnić eskortę samolotom bombowym na długich dystansach, a także w razie konieczności wykonać loty rozpoznawcze. W 1934 r. niezależnie w kilku państwach rozpoczęto prace nad projektem ciężkiego samolotu myśliwskiego. W Holandii rozpoczęto budowę samolotu Fokker G-I, w Polsce przystąpiono do projektu PZL-38 ”Wilk”, we Francji opracowano samoloty Breguet 690 i Potez 63 (w 1935 r. rozpoczęto pracę nad samolotem Potez 630), w Niemczech zaproponowano trzy maszyny tej klasy: Focke-Wulf Fw-57, Henschel Hs-124 oraz Messerschmitt Bf-110, który wybrano do realizacji.
W październiku 1934 r. we Francji wydało specyfikację na myśliwiec trzymiejscowy klasy C3, przeznaczony do eskorty bombowców, przechwytywania i typowych zadań myśliwskich. W konkursie wzięło udział pięć konstrukcji: Potez 630, Hanriot 220, Loire-Nieuport 20, Romano 110 oraz Breguet 690. Najlepszą maszyną okazał się Potez 630, ale do produkcji skierowano także konstrukcję zakładów Bregueta.
Konstruktorem samolotu Breguet 690 był Georges Ricard. Prototyp Bre.690-01 budowano od 1935 r., jeszcze przed otrzymaniem oficjalnego nań zamówienia. Nadeszło ono dopiero 26.03.1937 r., kiedy samolot wciąż znajdował się w montażu. Jednak już wówczas jako zwycięzcę konkursu wybrano Poteza 630. On miał być produkowany seryjnie jako Potez 630 C3. Biorąc pod uwagę fakt, że zamówienie Bre.690 jako myśliwca raczej nie wchodziło już w rachubę Ricard zdecydował się przeprojektować prototyp na dwumiejscowy samolot szturmowy. Modyfikacje miały zostać wprowadzone na bieżąco, bez opóźniania i tak już mocno spóźnionego prototypu. Bre.690-01 wykonał pierwszy lot 23.03.1938 r. Próby w locie wykazały, że jego osiągi i właściwości lotne były lepsze od Poteza 630: miał znakomitą zwrotność i był szybki.
Jeszcze na etapie prób fabrycznych, 14.06.1938 r. zamówiono 100 seryjnych maszyn w wersji szturmowej Breguet 691 AB2, powiększone następnie do 204 egz. W wersji Bre.691 zlikwidowano stanowisko nawigatora, gdzie zamontowano większą komorę bombową. Zmodyfikowano uzbrojenie strzeleckie. Pierwsze 100 maszyn miało być napędzanych silnikami Hispano Suiza 14AB 10/11, potem miały być stosowane Hispano Suiza 14AB 12/13 o większej mocy. Prototyp Bre.691-01 oblatano 22.03.1939 r. zaś pierwszy seryjny Bre.691 AB2 wystartował zaledwie 15.05.1939 r. Specjalnie dla operacyjnych testów nowego samolotu z 54e Escadre wyłączono pod koniec sierpnia Escadrille 1/54, do której w październiku dotarły pierwsze Bre.691.
W czasie dalszego rozwoju powstał cały szereg prac studyjnych, z który najbardziej zaawansowane były te, zakładające zastosowanie do napędu nowych silników Gnôme Rhône 14N dających moc rzędu 720 kW (980 KM). Jednak duża średnica tych silników spowodowałaby konieczność znacznych przeróbek gondol silnikowych jak i łóż samych silników, a co za tym idzie także płata i z projektu, oznaczonego Breguet 692 AB2 zrezygnowano. Jednak okazało się, że dalszy rozwój przy zachowaniu silników Hispano Suiza, były zbyt słabe. Powrócono do koncepcji wykorzystania silników w układzie podwójnej gwiazdy wytwórni Gnôme Rhône, jednak w wersji 14M 6/7. Był to bardzo dobry pomysł, jako że silniki te miały jeszcze mniejszą średnice od poprzednich i dawały moc startową 514 kW (700 KM). Jako pierwszy otrzymał je Bre.691 No.19, który 25.101939 r. wykonał pierwszy lot jako prototyp nowej wersji Breguet 693-01. Okazało się, ze zastosowanie nowych silników nie pogorszyło własności maszyny. Postanowiono więc od Bre.691 No.79 zrezygnować z tej wersji a pozostałe zamówione maszyny ukończyć jako Bre.693 AB2 z silnikami Gnôme Rhône. Ów egzemplarz No.79 wystartował jako Bre.693 No.1 2.03.1940 r. Poza silnikami Bre.693 nie różnił się od poprzednika ani wyposażeniem ani uzbrojeniem. Dopiero samoloty późniejszych serii otrzymały dodatkowo 2 karabiny maszynowe MAC wz. 1934, które zamontowano w tylnej części gondol silnikowych pod kątem tak, że mogły one ostrzeliwać cel ataku, gdy samolot już się od niego oddalał.
Belgijska firma Societe Anonyme Belge de Constructions Aeronautiques (SABCA) otrzymała zlecenie produkcji 9 Breguet 639 dla Armee de l'Air. Równocześnie na potrzeby belgijskiego lotnictwa wojskowego, miały tam zostać wyprodukowane 32 maszyny w wersji Breguet 694. Był to trzymiejscowy wariant rozpoznawczy. Przywrócono w nim stanowisko nawigatora/obserwatora likwidując komorę bombową. Projekt powstał w zakładach Breguet latem 1939 r. na zamówienie Szwecji, która chciała kupić 12 egz., ale w końcu zamówienie anulowano. Samolotem zainteresowała się Belgia, miał być napędzany silnikami Gnôme Rhône 14M 4/5. Trzeci członek załogi miał do dyspozycji aparaturę fotograficzną zaś uzbrojenie ograniczono do 1 stałego karabinu maszynowego z przodu kadłuba i drugiego ruchomego, obsługiwanego przez tylnego strzelca. Taki schemat miały prezentować maszyny w wersji zamówionej przez Szwedów. Wariant belgijski zakładał zastosowanie silniejszego uzbrojenia. Prototyp Bre.694-01 został zbudowany we Francji i oblatany 20.01.1940 r. Wkrótce okazało się, że kontrakt belgijski nie dojdzie do skutku i jedyny Bre.694 trafił najprawdopodobniej do Aeronavale 1.06.1940 r. Marynarka planowała zamówienie 100 Bre.693 dla swoich jednostek bazujących na ladzie.
Wersja Breguet 695 jako napęd posiadała amerykańskie silniki Pratt & Whitney SB4G ”Twin Wasp Junior”, lżejsze od Gnôme Rhône 14M, ale o większej średnicy. Dlatego wymagało to przekonstruowania mocowań silników, części płata i gondol silnikowych. Samolot miał gorsze osiągi i i charakterystyki startu i lądowania. 27.07.1939 r. zamówiono 15 egz Bre.695 AB2, a 2.09.1939 r. rozpoczęły się próby prototypu Bre.695-01. Uznano, że maszyna nadaje się do produkcji seryjnej. Pierwszy seryjny Bre.695 No. 1 oblatano 23.04.1940 r. i wraz z kolejnymi 18 egz. przekazano do jednostek na początku czerwca.
Wersja Breguet 696 B2, która od Bre.693 różniła się nieznacznie, miała być lekkim bombowcem dwumiejscowym. Silniki jak i większość wyposażenia pozostały te same. Uzbrojenie strzeleckie zostało zredukowano, powiększono lekko komorę bombową. Pierwszy prototyp Bre.696-01 wystartował 3.11.1939 r. Koncern SNCAC dostał wówczas zamówienie na przygotowanie linii produkcyjnej Bre.696 B2. W końcu jednak zrezygnowano z tego, zamawiając w to miejsce standardowe Bre.693 AB2. Wersja Breguet 697 miała przedstawiać przedprototyp ciężkiego, dwumiejscowego myśliwca niszczycielskiego. Prototyp Bre.697-01 był w istocie Bre.691 No.17, wyposażonym w silniki Gnôme Rhône 14N 48/49. Prototyp oblatano 19.10.1939 r., uzyskując dużą prędkość wznoszenia i prędkość maksymalną 570 km/h. Właściwa wersja myśliwska nosić miała jednak oznaczenie Breguet 700 C2, nad którą rozpoczęto prace w połowie 1939 r. W dniu 17.02.1940 r. zamówiono 2 prototypy Bre.700 C2, których uzbrojenie wzmocniono w porównaniu z Bre.693 poprzez instalację stałego działka kal. 30 mm. Spodziewano się uzyskać prędkość maksymalną 600 km/h. Nie zdołano przed kapitulacja zbudować żadnego z nich, zaś Bre.697-01 został zniszczony by nie wpadł w ręce Niemców.
Jako projekt pozostała wersja Breguet 698 Bp2, będąca bombowcem nurkującym. Samolot, w zasadzie identyczny z Bre.693, miał mieć na skrzydłach hamulce aerodynamiczne. Kolejny projekt to Breguet 698 B2, stanowiący w istocie połączenie koncepcji Bre.696 z silnikami Pratt & Whitney SB4G ”Twin Wasp Junior” z wersji Bre.695. Ostatecznie dzieje rodziny Bre.690 kończy wersja Breguet 810, opracowana na zamówienie marynarki francuskiej w październiku 1939 r. Samolot miał mieć składane zewnętrzne części skrzydeł, zmodyfikowana odpowiednio mechanizację płata i wzmocnione podwozie. Napęd stanowić miały silniki Gnôme Rhône 14M 4/5. Także ta wersja pozostała na papierze.
Pierwszą jednostką, która rozpoczęła przezbrajanie na Bre.691 w październiku 1939 r. była Escadrille 1/54. Wkrótce dołączyły do niej pozostałe dwie Escadrilles. W grudniu sformowano z nich 6e Brigade de Bombardement d'Assault. W styczniu 1940 r. nowe samoloty otrzymała 51e Escadre. 15 kwietnia 6e Brigade rozwiązano, zaś 54e Escadre przekształcono w Groupement 18 (GBA 1/54 i 11/54) zaś 51e Escadre w Groupement 19 (GBA ,J/51 i 11/51). GBA 1/54 rozpoczęła działalność bojowa już dzień później, atakując 12 maja jedenastoma Bre.693 niemieckie kolumny. Silny ogień przeciwlotniczy Niemców spowodował olbrzymie straty wśród Francuzów. Po akcji pozostał tylko jeden sprawny samolot! Groupement 19 w tym samym czasie kończyła przezbrąjanie w Bre.693 na południu Francji. Kolejna jednostka Groupe de Bombardement 11/35 w marcu 1940 r. otrzymała Bre.691 zaś niedługo potem trzy Bre.693. Groupement 18 i 19 ciągle zmieniały lotniska, atakowane zarówno przez Luftwaffe jak i nadciągające jednostki lądowe. Do 25 czerwca samoloty tych jednostek wykonały 500 lotów bojowych, podczas których stracono 47 maszyn.
Produkcja w Villacoublay trwała aż do momentu, gdy do zakładów zbliżać się zaczęli Niemcy. Do tego czasu zbudowano 224 Bre.693 i 50 Bre.695, z których odpowiednio 106 i 33 zdołano przekazać do jednostek Armee de l'Air. Zakłady SNCAC w Bourges zbudowały 30 samolotów. Po kapitulacji i podpisaniu porozumienia o powstaniu wolnej strefy"i rządu w Vichy GBA II/35, II/51 i II/54 zostały rozwiązane. Groupement 18 (GBA 1/51 i 1/54) posiadał 26 maszyn. W listopadzie 1942 r. Niemcy wraz z wolna strefą przejęli wszystkie te maszyny a kilka z nich oddali Włochom, którzy wykorzystywali je do szkolenia.
W Polsce.
Wiosną 1939 r. Dowództwo Lotnictwa wyraziło chęć zakupu we Francji 1-2 egz. samolotu pościgowego Breguet 690 lub Potez 63. W lipcu sztab francuski udzielił zgody na wypróbowanie Bregueta 690 przez polskich pilotów, ale planów nabycia tych modeli w większej ilości nie było. Francuzi wyrazili zgodę na wykonanie przez polskich pilotów lotów próbnych.
W dniu 14.06.1940 r. grupa 7 polskich pilotów bombowych ewakuowanych wcześniej z Châteauroux do Tarbes otrzymała rozkaz powrotu w celu przydziału do GB II/35 latającej na samolotach Breguet 691 i Breguet 693. Jednak pomimo wykonania rozkazu nie dosiedli tych nowoczesnych samolotów. Od 13.05.1940 r. do końca kampanii francuskiej działała grupa pilotów dowodzona przez por. Mieczysława Wolańskiego, której zadaniem było rozprowadzanie samolotów ze składnic sprzętu do jednostek liniowych. Piloci tej grupy rozprowadzali również samoloty Breguet 690, Breguet 691 i Breguet 693.
Konstrukcja:
Dwu- lub trzymiejscowy średniopłat o konstrukcji metalowej.
Płat dwudźwigarowy, trapezowy, z zaokrąglonymi końcówkami wyposażony był w klapy i lotki.
Kadłub o przekroju eliptycznym. Kabiny zakryte, tylnego strzelca odkryta.
Usterzenie składało się ze stateczników poziomych ze sterami wysokości oraz zamocowanych na jego końcach stateczników pionowych ze sterami kierunku.
Podwozie klasyczne chowane w locie.
Uzbrojenie:
- Breguet 690- 2 stałe działka Hispano 404 kal. 20 mm zamontowanych po bokach kadłuba oraz 1 ruchomy karabin maszynowy MAC wz. 1934 kal. 7,5 mm tylnego strzelca,
- Breguet 691- 1 działko Hispano 404 kal. 20 mm zamontowane z boku kadłuba i 2 karabiny maszynowe MAC wz. 1934 kal. 7,5 mm zamontowane na specjalnej lawecie, która mogła być przez pilota odchylana w dół o 15°, co zwiększało możliwości ostrzeliwania celów naziemnych oraz 1 ruchomy karabin maszynowy MAC wz. 1934 kal. 7,5 mm obserwatora. Udźwig bomb- 400 kg,
- Breguet 693- 1 działko Hispano 404 kal. 20 mm zamontowane z boku kadłuba i 2 karabiny maszynowe MAC wz. 1934 kal. 7,5 mm zamontowane na specjalnej lawecie, która mogła być przez pilota odchylana w dół o 15°, co zwiększało możliwości ostrzeliwania celów naziemnych oraz 1 ruchomy karabin maszynowy MAC wz. 1934 kal. 7,5 mm obserwatora. Później montowano dodatkowo 2 karabiny maszynowe MAC wz. 1934 w tylnej części gondol silnikowych pod kątem, strzelające do tyłu. Udźwig bomb- 400 kg,
- Breguet 694- 1 stały karabin maszynowy MAC wz. 1934 kal. 7,5 mm pilota oraz 1 ruchomy karabin maszynowy MAC wz. 1934 kal. 7,5 mm tylnego strzelca,
- Breguet 696- 2 stałe karabiny maszynowe MAC wz.1934 kal. 7,5 mm w przedzie kadłuba oraz 1 ruchomy karabin maszynowy MAC wz. 1934 kal. 7,5 mm tylnego strzelca. Udźwig bomb- 400 kg.
Napęd- 2 silniki w układzie podwójnej gwiazdy:
- Breguet 690- Hispano Suiza 14AB 02/03 o mocy po 500 kW (680 KM) i mocy startowej 478 kW (650 KM) każdy,
- Breguet 691- Hispano Suiza 14AB 10/11 o mocy 533 kW (725 KM) i mocy startowej 514 kW (700 KM) każdy, później miały być stosowane Hispano Suiza 14AB 12/13 o mocy startowej po 588 kW (800 KM) oraz trwałej 548 kW (745 KM) każdy,
- Breguet 692- Gnôme Rhône 14N mocy 720 kW (980 KM) każdy,
- Breguet 693, Breguet 696- Gnôme Rhône 14M 6/7o mocy startowej 514 kW (700 KM) i mocy trwałej 485 kW (660 KM) każdy,
- Breguet 694- Gnôme Rhône 14M 4/5 o mocy 500 kW (680 KM) i mocy startowej 521 kW (710 KM) każdy,
- Breguet 695- Pratt & Whitney SB4G ”Twin Wasp Junior” o mocy 550 kW (750 KM) i mocy startowej 606 kW (825 KM) każdy,
- Breguet 697- Gnôme Rhône 14N 48/49 o mocy 786 kW (1070 KM) każdy.
Dane techniczne Bre.691 AB2 (wg [2]):
Rozpiętość- 15,53 m, długość- 9,68 m, wysokość- 3,20 m, powierzchnia nośna- 29,25 m2.
Masa własna- 3100 kg, masa startowa- 4500 kg, masa startowa max- 5000 kg.
Osiągi: Prędkość max- 480 km/h, prędkość przelotowa- 407 km/h, prędkość ekonomiczna- 300 km/h, czas wznoszenia na 4000 m- 7', pułap- 7800 m, zasięg- 1350 km.
Dane techniczne Bre.693 AB2 (wg [2]):
Rozpiętość- 15,53 m, długość- 9,68 m, wysokość- 3,20 m, powierzchnia nośna- 29,25 m2.
Masa własna- 3015 kg, masa startowa- 4500 kg, masa startowa max- 4900 kg.
Prędkość max- 475 km/h, prędkość przelotowa- 400 km/h, prędkość ekonomiczna- 300 km/h, czas wznoszenia na 4000 m- 7' 12", pułap- 7800 m, zasięg- 1350 km.
Źródło:
[1] Cynk J. B. ”Polskie lotnictwo wojskowe w okresie międzywojennym”. Lotnictwo nr 11/2004.[2] Ryś M. ”Breguet Bre.690-695”. Nowa Technika Wojskowa nr 2/2000.
[3] Belcarz B. ”Polskie lotnictwo we Francji 1940”. Wydawnictwo STRATUS. Sandomierz 2002.