Boeing CH-47 "Chinook", 1961
(CH-147)
Śmigłowiec z podłużnym układem przeciwbieżnych wirników ustawionych jeden za drugim (tandem) opracował i wprowadzał do produkcji amerykański konstruktor polskiego pochodzenia, Frank Piasecki. W latach 1940- tych i 1950- tych, w założonej przez niego firmie, powstały trzy rodziny śmigłowców zbudowanych w takim właśnie układzie: Piasecki PV-3 (HRP) "Rescuer", Piasecki (Vertol) H-21 "Workhorse", Piasecki PV-14/PV-18 (HUP, H-25) "Retriever" "Army Mule", produkowanych w licznych wersjach, pod różnymi oznaczeniami i nazwami. W 1956 firma Piasecki Helicopter Corporation zmieniła nazwę na Vertol Aircraft, a cztery lata później wykupił ją koncern Boeing Company.
W maju 1957 r. firma Vertol Aircraft, korzystając z własnych środków finansowych, przystąpił do programu budowy śmigłowca z wirnikami w układzie tandem, napędzanego silnikami turbowałowymi, wypierającymi w tym okresie silniki tłokowe z konstrukcji śmigłowców. Projekt prototypu, oznaczonego Vertol V-107, powstał na bazie układu przeniesienia mocy i wirników śmigłowca Piasecki H-21. Gdy 22.04.1958 r. V-107 wystartował po raz pierwszy, US Army i US Navy kończyły właśnie przygotowanie wymagań dla swych nowych śmigłowców transportowych. US Army zamówiła 10 egz. pod oznaczeniem YHC-1A, mogących dostarczyć informacje dotyczące eksploatacji napędu turbinowego. Wkrótce okazało się, że dla potrzeb armii lądowej V-107 jest za mały. Firma Vertol zaproponowała więc trzysilnikową, powiększoną wersję śmigłowca. Okazało się jednak, że nie akceptują jej ani armia ani marynarka. Ostatecznie US Navy przyjęła podstawowy wariant V-107 dla opracowania śmigłowca przeznaczonego do zaopatrywania okrętów i transportu piechoty morskiej, znanego później jako CH-46 „Sea Knight”.
W US Army postanowiono skoncentrować się na projekcie Vertol V-114 spełniającym wymagania założeń Wapon System SS471L dla średniego śmigłowca transportowego, zdolnego do lotu w każdych warunkach atmosferycznych. Pierwszy YHC-1A wystartował w sierpniu 1959 r., choć było już wiadomo, że powstaje nowy prototyp większego śmigłowca (pod oznaczeniem YHC-1B), którego montaż ukończono 28.04.1961 r. Pierwszy lot wykonał 21.09.1961 r. Wkrótce US Army zamówiła 5 egz. seryjnych, nazwanych HC-1B. Wprowadzone we wrześniu 1962 r. ujednolicenie symboli samolotów i śmigłowców sił zbrojnych USA spowodowało zmianę oznaczeń na YCH-47A dla prototypów i CH-47A- dla egzemplarzy użytkowanych. Nowy śmigłowiec otrzymał również nazwę jednego z plemion Indian północno amerykańskich- „Chinook”, zgodnie z obowiązującą w armii lądowej USA zasadą.
Wersje rozwojowe:
- CH-47A- pierwsza wersja seryjna. Pierwszy egzemplarz dostarczono US Army 16.04.1962 r. Silniki Avco Lycoming T55-L-5 (o mocy 1640 kW każdy) lub T55-L-7 (o mocy 1976 kW każdy). Ostatni z 354 egz. CH-47A dostarczono w 1967 r.,
- CH-47B- wersja z silnikami T55-L-7C (o mocy 2125 kW każdy), wydłużonymi łopatami wirników, stępionej podstawie- wysięgniku tylnego wirnika, oraz wzmocnieniami kadłuba i tylnej platformy ładunkowej. Pierwszy lot prototypu na początku października 1966 r. Dostawy od 10.05.1967 r. W drugiej połowie lat 1960- tych linię produkcyjną śmigłowców „Chinook” przeniesiono do budynku położonego w dzielnicy Fildelfii Ridley Township na brzegu rzeki Delaware, będącego dawną walcownią stali. W okresie największego nasilenia produkcji blisko 13 000 pracowników montowało tu CH-46 i CH-47, wypuszczając jeden gotowy śmigłowiec dziennie,
- CH-47C- wersja ze wzmocnionym układem przekładni, silnikami T55-L-11A (o mocy 2796 kW każdy)i powiększoną pojemnością zbiorników paliwa. Wariant ten spełniał wymaganiał przewozu ładunku o masie 6800 kg w podwieszeniu w promieniu 55 km przy temperaturze 35°C na wysokości 1220 m, przewyższając prawie dwukrotnie parametry udźwigu CH-47A. Pierwszy lot 14.10.1967 r., dostawy od wiosny 1968 r. Do zakończenia produkcji w lecie 1980 r. wyprodukowano 270 egz. CH-47C. Łącznie US Army otrzymała 732 egz. CH-47A, B i C,
- CH-47C (BV-212)- w 1968 włoska firma Elicotteri Meridionali (należąca do koncernu Agusta) uzyskała licencję na produkcję CH-47C. Oznaczenie firmowe firmy Boeing dla włoskiej wersji- BV-212. Od wiosny 1970 r. rozpoczęła ona produkcję i dostawy dla lotnictwa włoskiej armii lądowej i innych klientów w rejonie Morza Śródziemnego i Bliskiego Wschodu. W latach 1970- 1989 we Włoszech wyprodukowano 199 egz.,
- BV-141- projekt wersji proponowanej dla US Marinę Corps w 1962 r.,
- ACH-47A „Armed Chinook” (BV-143)- opracowany w 1965 r. prototyp wersji przeciwpartyzanckiej do osłony i wsparcia ogniowego desantu śmigłowcowego (tzw. gunship). Uzbrojenie: 5 stanowisk karabinów maszynowych kal. 7,62 mm, 2 działka kal.20 mm, granatnik automatyczny kal. 40 mm, dwa zasobniki niekierowanych pocisków rakietowych kal. 70 mm. Kabina załogi, stanowiska strzelców, układy: napędowy i transmisji - silnie opancerzone,
- BV-347- doświadczalny śmigłowiec zbudowany na bazie konstrukcji CH-47A, wyposażony m.in. w czterołopatowe wirniki, przedłużony o ok. 3 m kadłub, dodatkowe skrzydła o powierzchni 31,6 m dla powiększenia siły nośnej w locie poziomym, układ sterowania przewodowego i wciągane podwozie. Pierwszy lot 27.05.1970 r., próby w pierwszej połowie lat 1970- tych,
- BV-165 (CH-47C)- pierwsza wersja eksportowa CH-47C zakładów Boeing Vertol (nie uwzględniając licencji dla Włoch) dla Royal Australian Air Force, wyposażona w system zabezpieczający przed eksplozją paliwa przy wypadku i dostosowana do lotów w wilgotnym i gorącym klimacie Papui i Nowej Gwinei. W 1973 r. dostarczono 12 egz.,
- BV-176 (CH-47C)- wersja eksportowa CH-47C dla Hiszpanii. Dostarczono 13 egz. Gotowość operacyjną osiągnęły w 1973 r.,
- BV-308 / BV-309 (CH-47C)- wersje eksportowe CH-47C dla- odpowiednio- lotnictwa i armii lądowej Argentyny,
- BV-173 (CH-147)- wersja eksportowa dla Kanady (9 egz.). Silniki T55-L-11C. Przystosowany do transportu 44 żołnierzy i udźwigu ładunku 12 700 kg. Z tyłu kabiny wodoszczelna przegroda, umożliwiająca operowanie z wody. Pierwszy CH-147 rozbił się podczas lotu dostawczego w październiku 1974 r.,
- CH-47DG- ulepszona wersja śmigłowca CH-47C, budowana dla Grecji,
- „Chinook” HC.1 (BV-352)- wersja CH-47C dla brytyjskich sił powietrznych. Pierwszy lot 25.03.1980 r., dostawy od września 1980 r. Silniki T55-L-11E. Konstrukcyjnie zbliżony do CH-147. Przystosowany do transportu 44 żołnierzy lub 24 noszy z rannymi, przystosowany do wodowania przy stanie morza 3. Od czerwca 1982 r. zakłady lotnicze Royal Navy Aircraft Yard zmodernizowały śmigłowce, wyposażając je w łopaty wirników z włókna szklanego i układ do uzupełniania paliwa z pojedynczym wlewem ciśnieniowym. Kolejne modernizacje objęły wymianę silników na T55-L-712 i instalację odbiorników ostrzegających przed radarem. Po modernizacji silników i wirników otrzymały oznaczenie HC.1B,
- CH-47D („Chinook Delta”)- w czerwcu 1976 r. US Army zleciła opracowanie zmodernizowanej wersji śmigłowca, do standardu której można by doprowadzić śmigłowce dotychczasowych wersji. Trzy śmigłowce- po jednym w wersji A, B, C- rozmontowano do podstawowej konstrukcji półskorupowej, a następnie zmontowano trzy prototypy wersji D. Otrzymały one silniki T55-L-712 o mocy 5573 kW każdy, nowe integralne systemy chłodzenia i smarowania układu przeniesienia napędu oraz łopaty wirników z laminatu szklanego. Inne modyfikacje objęły modernizację kabiny pilotów, wprowadzenie zwielokrotnionej i udoskonalonej instalacji elektrycznej, zmodularyzowanej instalacji hydraulicznej oraz zaawansowanego systemu sterowania i awioniki. Nie zmienione zostały w zasadzie tylko: podstawowa struktura kadłuba, podwozie i siedzenia w kabinie, 10- 15 % masy śmigłowca stanowiły materiały kompozytowe. Pierwszy CH-47D ukończono 6.03.1979 r. i po próbach w locie został zaakceptowany przez US Army 13.12.1979 r. Dwa z trzech prototypów (po przejściu programu prób) zostały skierowane na test operacyjny do 101 Dywizji Powietrzno- Desantowej w kwietniu i maju 1980 r. W październiku 1980 r. zawarto pierwszy kontrakt na modernizację 19 egz., głównie pozostałych jeszcze w służbie CH-47A i B do standardu D. Pierwszy, seryjnie zmodyfikowany CH-47D, wystartował 26.02.1982 r. i zwrócono go US Army 20.05.1982 r. W ramach następnych umów zmodernizowano 472 egz. CH-47A/B/C,
- „Chinook” HC.2 / HC.2A- wersja przeznaczona dla Royal Air Force, opracowana na bazie CH-47D,
- MH-47D- wersja przeznaczona dla sił specjalnych US Army. W wyniku modernizacji śmigłowców CH-47A i CH-47C powstało 11 egz.,
- CH-47D „International Chinook” (Model 414)- wersja eksportowa. Pierwsze zamówienie złożyła Japonia w 1984 r., dalsze 6 egz. pod oznaczeniem HT.17 zamówiła Hiszpania,
- CH-47J- wersja CH-47D „International Chinook” zamówiona przez Japonię w 1984 r. W 1986 r. jeden kompletny egzemplarz wysłano z USA do Japonii. W drugim awionikę uzupełniały zakłady Kawasaki Heavy Industries. Następnie w Kawasaki zmontowano 21 egz. pod oznaczeniem CH-47J przy wykorzystaniu części elementów produkowanych na miejscu i części importowanych z USA. Docelowo Japońskie Siły Lądowe Samoobrony i Japońskie Siły Powietrzne Samoobrony zamówiły 54 egz. Wariant o zwiększonym zasięgu CH- 47JA został opracowany w 1993 r. Łącznie do kwietnia 2001 r. firma Kawasaki zmontowała 61 śmigłowców,
- HT.17- wersja CH-47D „International Chinook” zamówiona przez Hiszpanie. Zbudowano 6 egz.,
- HH-47D- wersja poszukiwawczo- ratownicza, opracowana dla lotnictwa Korei Południowej na bazie konstrukcji CH-47D,
- CH-47SD („Super D”)- zmodyfikowany wariant CH-47D z powiększonym zapasem paliwa i większą ładownością. Zakupione przez Singapur, Grecję i Taiwan,
- MH-47E- wersja przeznaczona dla sił specjalnych US Army, wyprodukowano 26 egz. Przeznaczeniem MH-47E są loty bojowe głęboko penetrujące nieprzyjacielskie terytorium w każdych warunkach atmosferycznych i nad każdym rodzajem terenu. Prace rozpoczęły się w 1987 r. Opracowana na bazie konstrukcji CH-47D. Zastosowano silniki Textron Lycoming T55-L-714 o mocy 2983 kW z układem sterowania cyfrowego FADEO, powiększony pojemność zbiorników paliwa, urządzenie do uzupełniania paliwa w locie, zintegrowany system awioniki IBM rozszerzający możliwości w dziedzinie łączności, nawigacji i przetrwania na polu walki, wielofunkcyjne monitory ekranowe, urządzenie do przedniej obserwacji w podczerwieni FLIR, wielofunkcyjny radar, wewnętrzny system przemieszczania ładunków, dodatkowe siedzenia w ładowni, wciągarka ratownicza przystosowana do pracy przy silnym wietrze, dwa karabiny maszynowe kal. 12,7 mm montowane w drzwiach, hamulec wirnika, pokładowa wytwornica tlenu,
- „Chinook” HC.3- w 1995 r. Royal Air Force zamówił 8 śmigłowców w wersji przeznaczonej dla sił specjalnych. Zostały one dostarczone w 2001 r., ale nigdy nie weszły do służby operacyjnej z powodu problemów technicznych z ich awioniką,
- CH-47E („Advanced Chinook”)- w I połowie lat 1990-tych rozpoczęto realizację programu ICH (Improved Cargo Helicopter- ulepszony śmigłowiec transportowy), w wyniku którego miała powstać nowa wersja śmigłowca CH-47 ”Chinook” przystosowana do operowania w gorącym klimacie i na dużych wysokościach. Początkowo rozpatrywano powstanie zupełnie nowego ”Chinooka” w ramach programu ACT (Aerial Cargo Transport). Planowano zastosowanie silników TS5-L-714, nowych czterołopatowych wirników, nowych przekładni o podwyższonej niezawodności, zmienionej instalacji paliwowej wykorzystującej zbiorniki podwieszane o dużej pojemności oraz nowego zautomatyzowanego systemu załadowczego i poprawionych możliwości samoobrony. Proponowano dostawę 144 egz. Niestety, brak pieniędzy zmusił do modernizacji śmigłowców CH-47D i opracowania wersji CH-47F,
- CH-47F / MH-47G- w celu zmniejszenia kosztów, postanowiono o podobnej modernizacji i jak największej integracji z CH-47F śmigłowców MH-47E używanych przez siły specjalne- powstała w ten sposób wersja MH-47G. W śmigłowcach CH-47F / MH-47G wzmocniono konstrukcję kadłuba, wprowadzono aktywny system tłumienia drgań, zastosowano napęd złożony z dwóch silników Honeywell T55-GA-714A o mocy startowej po 3579 kW o lepszych charakterystykach wysokościowych. Zmiany zaszły w awionice, w kabinie pilotów (w pełni cyfrowa szklaną kabinę) i układzie sterowania (aktywny system opracowany przez firmę BAE Systems). Wersja MH-47G dodatkowo otrzymała zestaw awioniki (układy nawigacyjne, radiolokacyjne, FUR, ostrzegawcze i zakłócające), wynikający z wykonywanych misji (długotrwałe loty trwające nawet 15 h nad terytorium nieprzyjaciela o każdej porze doby i w każdych warunkach pogodowych).
Prototyp CH-47F został oblatany w 2001 r. Po wyprodukowaniu jeszcze dwóch przedseryjnych maszyn, program ICH został zawieszony, a priorytet dostał program modernizacji MH-47E z racji prowadzenia operacji w Afganistanie i związanymi z tym większymi potrzebami Dowództwa Sił Specjalnych. W 2003 r. wznowiono prace nad wersją CH-47F. Pierwsza seryjna maszyna została oblatana 23.10. 2006 r. Próby kwalifikacyjne zakończono w sierpniu 2007 r. Plany US Army zakładały produkcję 452 CH-47F w proporcji 339 modernizowanych i 113 nowych maszyn. Do listopada 2008 r. dostarczono ponad 50 śmigłowców.
Pierwszy MH-47G wszedł do wyposażenia 160. pułku w maju 2004 r. Planowano, iż powstanie 95 egz. MH-47G: 58 zostanie przebudowanych ze starszych CH-47D i MH-47D/MH-47E, a 37 wyprodukowanych od podstaw.
Wojskowy śmigłowiec transportowy CH-47 "Chinook" był podstawa do opracowania cywilnych wersji Boeing Model 234 " Commercial Chinook", przeznaczonych do przewozu pasażerów i ładunków oraz do obsługi przybrzeżnych wież wiertniczych, prac poszukiwawczych oraz budowlano- konstrukcyjnych. Otrzymał nowe, szersze łopaty wirników nośnych z kompozytu z włóknem szklanym oraz przekonstruowane boczne osłony kadłuba i nowy przedłużony przód dla anteny radaru pogodowego. Przesunięto też podwozie przednie. Powstały 4 wersje: Model 234LR, Model 234ER o większym zasięgu, Model 234UT wielozadaniowy i Model 234MLR wielozadaniowy dalekiego zasięgu. Model 234LR jest podstawowa wersją cywilną. Kadłub miał oddzielną kabinę dla 2 pilotów oraz obszerną kabinę pasażerską z 44 miejscami i 15 bocznymi oknami. Wyposażenia kabiny pasażersikiej można łatwo zmieniać dla dostosowania do przewozu ładunku. Na zewnętrznym zawieszeniu można przewozić ładunki o masie do 12 700 kg.
Użytkownicy:
- Argentyna,
- Australia- w 1972 r. zamówiono 12 CH-47C (BV-165) dla Royal Australian Air Force, dostarczono je do Brisbane na pokładzie lotniskowca HMAS Melbourne w marcu 1974 r., skąd trafiły do No 12 Squadron RAAF. W 1975 r. jeden z nich lądował awaryjnie, w wyniku czego doznał poważnych uszkodzeń, powrócił do służby w 1981 r. 4.04.1985 r. na tamie koło Toowoomba rozbił się „Chinook”, powodując śmierć oficera RAF. W 1989 r. rozwiązano 12 eskadrę, a śmigłowce wystawiono na sprzedaż, ale w 1991 r. postanowiono nabyć 6 CH-47D. W ramach reorganizacji sił zbrojnych wszystkie śmigłowce przeszły pod dowództwo wojsk lądowych. W 1993 r. 11 śmigłowców odesłano do USA, 7 z nich sprzedano US Army, aby sfinansować modernizację 4 egz. do wersji CH-47D. Dwa nowe CH-47D zamówiono w 1998 r., dostarczono je w 2001 r. W 2011 zamówiono dwa używane amerykańskie CH-47D, które dostarczono w 2012 r., inne śmigłowce „Chinook” były używane w Afganistanie od 2006 r. W 2010 r. zamówiono 7 CH-47F, które zostały dostarczone w 2015 r. Nowe wiropłaty zastąpiły w służbie ostatnie 6 używanych CH-47D,
- Chińska Republika Ludowa- posiadała 6 egz.,
- Egipt- w 1980 r. zakupiono 15 egz. CH-47C wyprodukowanych pierwotnie dla Iranu przez włoską firmę Agusta. W 2000 r. dołączyły kolejne 4 egz. w wersji CH-47D. W 2009 r. Egipt był zainteresowany nabyciem kolejnych 6 śmigłowców CH-47D,
- Grecja,
- Hiszpania- zakupiła 13 egz. w wersji CH-47C (BV-176). Śmigłowce osiągnęły gotowość operacyjną w 1973 r. Później 9 z nich zmodernizowano do wersji CH-47D, dokupiono również fabrycznie nowe śmigłowce w tej wersji. W pierwszej dekadzie XXI w. maszyny te brały udział podczas interwencji w Afganistanie,
- Holandia- w 2007 r. podpisała kontrakt na dostawę 6 CH-47F, które uzupełnią flotę 11 CH-47D używanych przez Holendrów. Śmigłowce oznaczone roboczo CH-47F (NL) będą miały ulepszone systemy zobrazowania w kabinie, zintegrowane w ramach Avionics Control Management System produkcji firmy Honeywell oraz integralny system FLIR. Dostawy miały mieć miejsce pomiędzy lipcem 2009 r. a styczniem 2010 r.,
- Iran,
- Japonia,
- Kanada- w 2009 r. złożyła zamówienie na 15 śmigłowców CH-47F (oznaczenie kanadyjskie CH-147F). Ich dostawy przewidziane były na lata 2013-2014,
- Libia,
- Maroko- w latach 1979-1982 otrzymało 9 CH-47C, które zostały zbudowane we włoskich zakładach Elicotteri Meridionali. W 2009 r. było zainteresowane zakupem 3 śmigłowców w wersji CH-47D,
- Singapur,
- Taiwan,
- Tajlandia- w latach 1970- tych otrzymała 4 egz. CH-47A, należące poprzednio do US Army,
- Tanzania,
- Turcja- w 2009 r. planowała zakup 14 egz. CH-47F, z tego 10 transportowych oraz 4 z rozszerzonym wyposażeniem dla sił specjalnych,
- USA- pierwszy egzemplarz CH-47A dostarczono US Army 16.04.1962 r. Od 1964 r. używane były w wojnie w Wietnamie, głównie do transportu żołnierzy i sprzętu na polu walki, ewakuacji własnych samolotów i śmigłowców po przymusowym lądowaniu (ponad 11 500 akcji podczas całej wojny) oraz ewakuacji uchodźców cywilnych (odnotowano przypadek przewozu aż 147 osób w jednym locie). W 1967 r. rozpoczęły się dostawy śmigłowców w wersji CH-47B, najczęściej wprost do Wietnamu, gdzie doskonale sprawdziły się, w warunkach lotów bojowych przy wysokiej temperaturze powietrza. Od października 1968 r. do Wietnamu były dostarczane śmigłowce w ulepszonej wersji CH-47C. Łącznie wysłano tam ponad 550 egz. CH-47A, B i C, z czego ok. 170 zestrzelono, a ok. 100 skreślono ze stanu po okresie długotrwałej eksploatacji. Mimo to „Chinook” został uznany za najbardziej niezawodny spośród samolotów i śmigłowców US Army. Pierwszy CH-47D dostarczono US Army 20.05.1982 r. Pierwszą jednostką, w której CH-47D uzyskał pełną gotowość bojową była 101 Dywizja Powietrzno-Desantowa (28.02.1984 r.). Kolejno śmigłowce te otrzymały inne jednostki Sił Szybkiego Reagowania. W dniu 4.08.1985 r. w bazie Edwards AFB w Kalifornii przeprowadzono próby CH-47D wyposażonego w urządzenie do mocą sondy o długości 8,93 m (wykonanej z kompozytu grafitowego z aluminiowym przewodem paliwowym w środku) śmigłowiec łączył się z elastycznym przewodem paliwowym HC-130 „Hercules”. W latach 1990- 1991 ok. 163 CH-47D wzięło udział w wojnie z Irakiem w ramach operacji Pustynna Tarcza i Pustynna Burza. Śmigłowce CH-47D znalazły szerokie zastosowanie w operacji antyterrorystycznej Enduring Freedom w Afganistanie (2001- 2014 r.) i operacji Iraqi Freedom w Iraku (2003- 2011 r.). Również śmigłowce MH-47D i MH-47E wchodzące 160. pułku do zadań specjalnych, były intensywnie eksploatowane w operacjach prowadzonych przez Siły Zbrojne USA, zwłaszcza w Afganistanie i Iraku. W działaniach zbrojnych utracono co najmniej jednego MH-47E,
- Wielka Brytania- śmigłowce „Chinook” miały stać się następcami wycofanych w 1971 r. śmigłowców Westland „Belvedere” HC.1 (również w układzie tandem) już w końcu lat 1960- tych. Jednak decyzja o zakupie zapadła dopiero w 1978 r., a dostawy rozpoczęły się we wrześniu 1980 r. Pierwotnie zakupiono 41 CH-47C oznaczonych „Chinook” HC.1, przemianowane na HC.1B po wymianie wirników. Wyposażono w nie 7 i 18 dywizjony RAF. Śmigłowce brały udział w wojnie o Falklandy. Trzy HC.1 zatonęły z kontenerowcem Atlantic Conveyor. Jeden ocalały „Chinook” zasłużył się przy zaopatrywaniu walczących Brytyjczyków. 32 HC.1B, wraz z 3 nowymi egzemplarzami, doprowadzono do wersji HC.2, odpowiadającej CH-47D. Sześć śmigłowców ze wzmocnionym kadłubem oznaczono HC.2A. W 1995 r. zamówiono 8 egz. ”Chinook” HC.3 (będące pochodną wersji CH-47SD). Niestety z powodu problemów technicznych, maszyny nie mogły być certyfikowane i bezpośrednio po dostarczeniu do Wielkiej Brytanii w 2001 r. składowano je. RAF przejął pierwszego z nich dopiero w listopadzie 2009 r. W 2009 r. Ministerstwo Obrony było zainteresowane zakupem 12 egz. CH-47F, planowany początek ich dostaw na przełom lat 2012/2013,
- Włochy- w 2009 r. Lotnictwa Wojsk Lądowych zamówiło 16 śmigłowców CH-47F z opcją na kolejne 4 śmigłowce. Montaż śmigłowców będzie odbywał się we Włoszech w firmie AgustaWestland. Śmigłowce mają zostać dostarczone w latach 2013-2017,
- Wietnam Południowy- w 1971 r. CH-47A weszły na uzbrojenie sił powietrznych Wietnamu Południowego VNAF (Vietnam Air Force). Część z nich wpadła w ręce komunistów w 1975 r.,
- Wietnam (Socjalistyczna Republika Wietnamu)- w 1975 r. komuniści zdobyli część, należących do Vietnam Air Force śmigłowców CH-47A . Ok. 10 z nich było używane w powojennym Wietnamie, przynajmniej do początku lat 1980- tych, przy wykorzystaniu części z innych egzemplarzy lub kupowanych na czarnym rynku za granicą,
- Włochy,
- Zjednoczone Emiraty Arabskie- zakupiły CH-47C, wyprodukowane pierwotnie przez Elicotteri Meridionali dla Libii, a następnie odkupione przez ZEA i zmodernizowane przez firmy AgustaWestland oraz Piaggio. W 2009 r. prowadzono starania o zakup 16 śmigłowców w najnowszej wersji CH-47F.
W Polsce.
W II połowie lat 1960- tych Roland Antoni Kalpas rozpoczął pracę w wytwórni śmigłowców Boeing-Vertol, gdzie zajmował się projektowaniem instalacji hydraulicznych śmigłowców Boeing CH-47 "Chinook".
Konstrukcja.
Średni śmigłowiec z dwoma przeciwbieżnymi wirnikami w układzie podłużnym o konstrukcji metalowej. Załoga: 2-3 osoby, w wersji MH-47G dodatkowo 3 strzelców. W zależności od liczby siedzeń w kabinie głównej (ładowni) przewozić można od 33 do 44 żołnierzy z osobistym uzbrojeniem i wyposażeniem albo 24 nosze z rannymi plus dwie osoby personelu medycznego. W wersjach CH-47A / B / C pod kadłubem umieszczono zaczep do podwieszania ładunków o masie do 12 700 kg. W wersji CH-47D- 3 zaczepy: środkowy (12 700 kg) oraz przedni i tylny (oba łącznie 9072 kg). Typowym ładunkiem CH-47D była haubica ciągniona armii amerykańskiej M198 kal. 155 mm, przewożona na zewnętrznych zaczepach- w podwieszeniu, podczas gdy w ładowni śmigłowca przewożono 32 szt. amunicji i 11-osobowy działon (razem 9980 kg). W wersji CH-47F: pasażerów- 33-55, ładunek użyteczny normalny- 9526 kg, ładunek użyteczny max- 12 700 kg.
Wirniki: dwa trójłopatowe, wirujące w przeciwnych kierunkach, napędzane z układu przeniesienia napędu poruszanego dwoma lub- w sytuacji awaryjnej- jednym silnikiem. W wersjach A, B, C łopaty wirników o zmodyfikowanym profilu NACA 0012 mają noski o profilu łukowym. Ich konstrukcja jest wzmocniona stalowym dźwigarem ze skrzynkowymi elementami krawędzi spływu z wypełniaczem typu plaster miodu. W wersji D łopaty z laminatu szklanego o profilu Boeing Vertol VR7 i VR8 z noskami o profilu łukowym, dźwigarem z włókna szklanego o przekroju w kształcie litery D i oprofilowaniu zawierającym wypełniacz typu plaster miodu, pokrytym laminatem szklanym. Łopaty te wytrzymują trafienia pocisków o kalibrze do 22 mm, umożliwiając bezpieczny powrót do bazy uszkodzonego śmigłowca. Dwie w wersjach A, B, C a w wersji D trzy łopaty każdego wirnika można składać ręcznie. Łopaty zawieszone na głowicach wirników przegubowo z przegubami pochylenia, pionowym oraz wahań pionowych. Wszystkie łożyska głowicy zanurzone całkowicie w oleju. W wersji D możliwe jest zainstalowanie hamulców wirników.
Kadłub o konstrukcji półskorupowej, całkowicie metalowej. Przekrój kabiny głównej zbliżony do kwadratowego, stały na całej długości. Wzdłuż dolnej części kadłuba, po obu stronach wykonano oprofilowania o konstrukcji przekładkowej z wypełniaczem typu plaster miodu. Są one fabrycznie uszczelnione i wraz z częścią kadłuba położoną pod podłogą ładowni umożliwiają utrzymanie się na wodzie. Kabiny zakryte. Po 5 okrągłych okien z obu stron kabiny głównej. Nos bogato przeszklony.
Podwozie czterozespołowe, stałe. Możliwe jest zainstalowanie na zespołach podwozia płóz do lądowania na śniegu.
Uzbrojenie:
- MH-47E- 2 karabiny maszynowe kal. 12,7 mm montowane w drzwiach
- MH-47G- 2 napędowe karabiny maszynowe M134 kal. 7,62 mm i 1 karabin maszynowy M240 kal. 7,62 mm.
Wyposażenie awioniczne:
- CH-47D- radiostacje ARC-102 HP, Collins ARC-186 UHF/AM-FM, Magnavox ARC-164 UHF/AM. Telefon pokładowy (interkom) C-6533. Urządzenie rozpoznawcze swój- obcy (IFF) Bendix APX-100, wysokościomierz radarowy APN-209, radiokompas ARN-89B ADF, system nawigacji radiowej ARN-123 VOR (odbiornik sygnałów z radiolatarni znakujących), kompas giromagnetyczny ASN-43. Zestaw przyrządów pokładowych typowy dla lotów bez widoczności (IFR) zawiera m. in. wskaźnik sytuacji poziomej AQU- 6A. System obserwacji w ciemności z noktowizyjnymi okularami dla pilotów,
- MH-47G- radiolokator AN/APQ-174, pozwalający na lot wg rzeźby terenu, głowicę FLIR AN/AAQ-16, dopplerowski układ pomiaru kąta znoszenia AN/ASN-137, dwa odbiorniki GPS AN/ASN-149(V)2, układy ostrzegające o opromieniowaniu wiązką laserową AN/AVR-2 i radiolokacyjną AN/APR-39A, układ ostrzegający o odpaleniu pocisków plot. AN/AAR-47 oraz układy zakłócające AN/ALQ-136(V) i AN/ALQ-162 CW, uzupełnione wyrzutnikami flar i dipoli Tracor M-130. Układ gromadzący i wyświetlający dane rozpoznawcze z innych platform, co pozwala na bieżącą ocenę sytuacji taktycznej w przewidywanym rejonie działań zespołów specjalnych.
Wyposażenie:
- CH-47D- napędzana hydraulicznie wciągarka ratowniczo- ładunkowa, urządzenia do automatycznego otwierania pochylni, wewnętrzne zbiorniki paliwa instalowane w ładowni (do przebazowania na większe odległości), właz w podłodze ładowni, integralne stanowiska robocze i stopnie dla obsługi naziemnej. Możliwość zainstalowania linek dla spadochroniarzy do zaczepiania linek wyciągających spadochrony z otwarciem samoczynnym oraz żurawików koniecznych przy wymontowywaniu dużych zespołów ze śmigłowca (np. przy remontach),
- MH-47G- stałe złącze do tankowania w locie. Nad prawymi przednimi drzwiami umieszczono wyciągarkę o udźwigu 270 kg.
Instalacje: ogrzewcza, hydrauliczna, elektryczna.
Napęd- 2 silniki turbowałowe (z wolną turbiną), zainstalowanych w oddzielnych gondolach po obu stronach wspornika unoszącego tylny wirnik:
- CH-47A- Avco Lycoming (Textron Lycoming) T55-L-5 o mocy startowej 1640 kW każdy lub T55-L-7 o mocy startowej 1976 kW każdy,
- CH-47B- Avco Lycoming (Textron Lycoming) T55-L-7C o mocy startowej 2125 kW każdy,
- CH-47C- Avco Lycoming (Textron Lycoming) T55-L-11A o mocy startowej 2796 kW każdy,
- CH-47D- Avco Lycoming (Textron Lycoming) T55-L-712 o mocy startowej 2796 kW każdy.
jednoczęściowymi (z jednego elementu metalowego) wirnikami sprężarek z łopatkami o szerokiej cięciwie i nowymi rozwiązaniami konstrukcyjnymi i materiałowymi pozwalającymi na powiększenie czasu między remontami do 2500 h pracy.
Silniki T55-L-11A, -11E, -712 mogą w sytuacji awaryjnej (awaria drugiego silnika) osiągnąć moc 3357 kW. Pomocnicza jednostka napędowa Solar T62 (T62-T-2B w wersji CH-47D) napędzana z pomocniczej przekładni, zapewniając działanie instalacji hydraulicznej i elektrycznej przy wyłączonych silnikach turbinowych.
- CH-47F, MH-47G- Honeywell T55-GA-714A o mocy startowej 3579 kW (4867 KM) każdy.
Układ przeniesienia mocy- moc przekazywana jest z wału każdego silnika przez indywidualne sprzęgła jednokierunkowe do wspólnej przekładni napędzającej układ wałów przekładni poruszających wirniki. Stosunek obrotów silników i wirników 66 : 1 w wersji A i 64 : 1 w wersjach B, C i D,
-Boeing Model 234LR- Textron Lycoming AL 5512 o mocy 3039 kW (4133 KM) każdy.
Dane techniczne CH-47A (wg [11]):
Średnica wirników- 18,02 m, długość całkowita z obracającymi się z wirnikami- 29,9 m, długość kadłuba- 15,54 m, wysokość do szczytu głowicy tylnego wirnika- 5,68 m, łączna powierzchnia tarcz obracających się wirników- 509,6 m2.
Masa własna- 8133 kg, masa ładunku- 2722 kg, masa startowa max- 12 882 kg.
prędkość max- 290 km/h, prędkość przelotowa- 241 km/h, wznoszenie- 644 m/min., pułap zawisu max- 3625 m, promień działania- 185 km.
Dane techniczne CH-47B (wg [11]):
Średnica wirników- 18,29 m, długość całkowita z obracającymi się z wirnikami- 30,18 m, długość kadłuba- 15,54 m, wysokość do szczytu głowicy tylnego wirnika- 5,68 m, łączna powierzchnia tarcz obracających się wirników- 523,3 m2.
Masa własna- 8788 kg, masa ładunku- 3266 kg, masa startowa max- 14 220 kg.
Prędkość max- 290 km/h, prędkość przelotowa- 261 km/h, wznoszenie- 678 m/min., pułap zawisu max- 4570 m, promień działania- 172 km.
Dane techniczne CH-47C (wg [11]):
Średnica wirników- 18,29 m, długość całkowita z obracającymi się z wirnikami- 30,18 m, długość kadłuba- 15,54 m, wysokość do szczytu głowicy tylnego wirnika- 5,68 m, łączna powierzchnia tarcz obracających się wirników- 523,3 m2.
Masa własna- 9736 kg, masa ładunku- 6101 kg, masa startowa max- 17 781 kg.
Prędkość max- 286 km/h, prędkość przelotowa- 257 km/h, wznoszenie- 623 m/min., pułap zawisu max- 3110 m, pułap praktyczny- 3290 m, promień działania- 185 km.
Dane techniczne CH-47D (wg [11]):
Średnica wirników- 18,29 m, długość całkowita z obracającymi się z wirnikami- 30,18 m, długość kadłuba- 15,54 m, wysokość do szczytu głowicy tylnego wirnika- 5,68 m, łączna powierzchnia tarcz obracających się wirników- 523,3 m2.
Masa własna- 10 500 kg, masa ładunku- 7155 kg, masa startowa max- 24 494 kg.
Prędkość max- 302 km/h, prędkość przelotowa- 222 km/h, wznoszenie- 669 m/min., pułap zawisu max- 3130 m, pułap praktyczny- 3690 m, promień działania- 185 km.
Dane techniczne Boeing Model 234LR (wg [13]):
Średnica wirników- 18,29 m, długość z wirnikami pracującymi- 30,18 m, długość kadłuba- 15,87 m, wysokość- 5,68 m, powierzchnia tarcz wirników- 525,3 m2.
Masa własna- 11 748 kg, masa operacyjna pustego- 12 292 kg, masa max ładunku płatnego- 9072 kg, masa startowa max- 22 000 kg.
Prędkości: dopuszczalna- 278 km/h, prędkość przelotowa max- 269 km/h, prędkość przelotowa- 250 km/h, wznoszenie- 6 m/s, pułap operacyjny- 4570 m, pułap w zawisie z wpływem ziemi- 2590 m, pułap w zawisie bez wpływu ziemi- 820 m, zasięg- 982 km, czas lotu max- 5 h 18 min.
Źródło:
[1] (SBW) ”Śmigłowiec dla VIP”. Lotnictwo nr 11/2005.
[2] (MG) ”Kolejne Chinooki do Maroka”. Nowa Technika Wojskowa nr 12/2009.
[3] (PA) ”Nowe Chinooki dla Wielkiej Brytanii i Turcji”. Nowa Technika Wojskowa nr 10/2009.
[4] (MG) ”Kolejna Partia CH-47D dla Egiptu?” Nowa Technika Wojskowa nr 9/2009.
[5] (PA) ”Chinooki dla Kanady” Nowa Technika Wojskowa nr 9/2009.
[6] (MG) ”Nowe Chinooki dla Włoch...” Nowa Technika Wojskowa nr 6/2009.
[7] (MG) ”...i Australii” Nowa Technika Wojskowa nr 6/2009.
[8] (PA) ”Zakupy RAF” Nowa Technika Wojskowa nr 1/2010.
[9] (MG) ”CH-47F dla ZEA i Turcji” Nowa Technika Wojskowa nr 1/2010.
[10] Abraszek P. ”CH-47F i MH-47G- Chinook wiecznie żywy ” Nowa Technika Wojskowa nr 12/2008.
[11] Nowicki J., Zięcina K. "CH-47 Chinook". Skrzydlata Polska nr 19 i 20/1990.
[12] "Australia odbiera pierwsze CH-47F". Wiadomości - Altair Agencja Lotnicza.
[13] (K) "Śmigłowiec transportowy Boeing Helicopters Model 234 LR". Skrzydlata Polska nr 36/1990.
[14] Jędrzejewski J. "Polscy piloci doświadczalni". Wydawnictwa Naukowe Instytutu Lotnictwa. Warszawa 2014.