Zakłady Mechaniczne Tarnów S.A. to jedno z ważniejszych przedsiębiorstw polskiego przemysłu zbrojeniowego. Na początku lat 2000-nych specjalizowało się w produkcji broni maszynowej kalibru 7,62-12,7 mm, 12,7 mm karabinów wyborowych, 23 mm armat małokalibrowych i przeciwlotniczych zestawów artyleryjsko-rakietowych oraz granatników.

Początki zakładów nie były związane z produkcją dla wojska. Swe tradycje wywodzą z warsztatów naprawczych taboru kolejowego. W 1856 r. Tarnów uzyskał połączenie kolejowe z Krakowem i Dębicą, potem budowano kolejne linie. Na początku XX wieku miasto było już ważnym węzłem kolejowym w Galicji. Wzrost znaczenia transportu kolejowego oraz wybuch l wojny światowej zrodził potrzebę zorganizowania w Tarnowie warsztatów, w których mogłyby być wykonywane remonty wagonów kolejowych i parowozów. Ich organizację rozpoczęto już w 1914 r., zaś uruchomiono w 1917 r. Nieliczna (50 osób), załoga wykonywała naprawy wagonów towarowych i osobowych. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę znaczenie Tarnowa jako węzła komunikacyjnego nie zmalało, dlatego trwał rozwój Warsztatów Kolejowych. Nie było to samodzielne przedsiębiorstwo, ale wchodziło w skład Polskich Kolei Państwowych. Na początku lat 1920-stych zbudowano własną elektrownię, utworzono wydziały wagonowy i mechaniczny, systematycznie wzrastała też liczebność załogi: w 1923 r.- 1000, w 1927 r.- 1200. Rozszerzał się także zakres wykonywanych prac remontowych.

W latach okupacji niemieckiej warsztaty nadal zajmowały się remontami taboru kolejowego. Potrzeby fontu wymusiły ich dalszy rozwój, zatrudnienie sięgnęło 4500 osób. Latem i jesienią 1944 r., gdy front zaczął zbliżać się do Tarnowa, okupant rozpoczął zdemontowano całość wyposażenia warsztatów, a częściowo i hale. Czego nie udało się wywieźć, zostało zniszczone. Po wyzwoleniu warsztaty odbudowali własnymi rękami ich pracownicy. Wkrótce rozpoczęły one wykonywanie remontów wagonów. W 1946r. Zakłady Naprawcze Parowozów i Wagonów nr 4 w Tarnowie zatrudniały 1700 osób, a pod koniec dekady już 2500.

Rozpoczęta w 1950 r. wojna koreańska w każdej chwili mogła przekształcić się w nową wojnę światową. Związek Sowiecki i znajdujący się w ogniu walki Chińczycy i Koreańczycy, potrzebowali coraz większych ilości nowoczesnego uzbrojenia. W europejskich państwach znajdujących się w sowieckiej orbicie rozpoczęto rozwijać przemysł zbrojeniowy. Zdecydowano się też na przekazanie sojusznikom licencji na produkcję wielu typów broni, które miały zasilić ich własne armie oraz posłużyć do walki z imperializmem na całym świecie. W 1951. b>Zakłady Naprawcze Parowozów i Wagonów nr 4 przemianowano na Zakłady Mechaniczne Tarnów i rozpoczęły przygotowania do uruchomienia produkcji uzbrojenia i sprzętu wojskowego. W 1952 r. rozpoczęto tworzenie zaplecza technicznego i technologicznego ZMT. Utworzono działy głównego konstruktora, głównego metalurga i technologa, uruchomiono zakładowe laboratorium, narzędziownię i izbę pomiarów. Rozpoczęto wdrażanie nowych technologii, nieznanych w dotychczasowej historii zakładów, a nawet unikalnych w skali kraju.

Pierwszym licencyjnym wyrobem stała się armata przeciwlotnicza wz. 1939 (61-K) kal. 37 mm, określana licencyjnym kryptonimem S-11. Wkrótce uruchomiono produkcję działek lotniczych N-37D (kryptonim licencyjny S-14) kal. 37 mm, które montowane były w licencyjnych samolotach myśliwskich Lim-1/Lim-2 i Lim-5/Lim-5M/Lim-6bis. Te dwa wyroby stanowiły zasadniczą produkcję zakładów do połowy lat 1950-tych i wyprodukowano ich po kilkaset sztuk. Trwały też przygotowania do produkcji samobieżnego działa przeciwlotniczego z armatą kal. 37 mm, jednak tego projektu nie zrealizowano. Wiatach 1956-1957 nastąpił spadek zamówień na uzbrojenie. Wdrożono wówczas do produkcji tokarki, narzędzia do obróbki skrawaniem, a z czasem także bardziej skomplikowane obrabiarki. Właśnie produkcja obrabiarek do metali stała się drugą, po produkcji obronnej, specjalnością tarnowskich zakładów.

Pod koniec drugiej połowy lat 1950-tych w produkcji wojskowej nastąpiło ożywienie. W Tarnowie zaczęto wdrażać do produkcji znacznie nowocześniejsze wyroby. Najważniejszym z nich była, produkowana w latach 1958-1964 armata przeciwlotnicza S-60 kal. 57 mm. Kolejnymi wyrobami były podwozia MZ-2 do moździerzy 120 mm oraz podwozia T1 i ŻO dla urządzeń radiolokacyjnych. W ramach kooperacji z przemysłem obronnym Rumunii uruchomiono produkcie podwójnie sprzężonych przeciwlotniczych karabinów maszynowych PKMZ-2 (ZU-2). Na początku lat 1960-tych do produkcji wdrożono 14,5 mm wkm KPWT. Na przełomie lat 1950/1960 w zakładach opracowano dokumentację konstrukcyjną i technologiczną do wdrożenia: 57 mm podwójnie sprzężonej armaty przeciwlotniczej S-68 dla samobieżnego zestawu przeciwlotniczego ZSU-57-2 oraz zespołów dla polskiej konstrukcji transporterów gąsienicowych TG-40 i TGP-50. Ostatecznie z uruchomienia licencyjnej produkcji ZSU-57-2 zrezygnowano, podobnie jak i z transporterów.

Po 1960 r. rola udziału produkcji wojskowej, ponownie zmalała. Znów więc skupiono się na produkcji obrabiarek oraz urządzeń chłodniczych. Zwierzchnictwo nad ZMT przejęło, poprzez Zjednoczenie Przemysłu Obrabiarek i Narzędzi Ponar, Ministerstwo Przemysłu Maszynowego. Od końca lat 1960-tych nazwa zakładów brzmiała: Zakłady Mechaniczne Ponar-Tarnów. Pod koniec lat 1960-tych zakupiono licencje na nowe typy uzbrojenia i sprzętu wojskowego, także krajowe instytuty naukowo-badawcze zintensyfikowały swoje prace w tym zakresie. W 1970 r. do produkcji uzbrojenia powrócono także w Tarnowie, skupiając się na przeciwlotniczej broni artyleryjskiej. W 1971 r. z zakładów wydzielono Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Sprzętu Mechanicznego (OBR SM).

W 1972 r. uruchomiono seryjną produkcję nowych wyrobów licencyjnych: podwójnie sprzężonej armaty przeciwlotniczej ZU-23-2 kal. 23 mm i wielokalibrowego karabinu maszynowego DSzKM kal. 12,7 mm. Wśród nowych produktów były także inne opracowania typów uzbrojenia polskich konstruktorów. W 1979 r. wdrożono do produkcji, opracowaną na bazie licencyjnej ZU-23-2 przez Wojskową Akademię Techniczną i OBR SM, morską armatę przeciwlotniczą ZU-23-2PAM (ZU-23-2M) ”Wróbel”. Do produkcji nie udało się natomiast wdrożyć samobieżnego zestawu przeciwlotniczego Promet, opracowywanego przez WAT i także wykorzystującego zmodernizowaną armatę ZU-23-2. Pod koniec lat 70. w zakładach uruchomiono produkcję licencyjną, bardzo nowoczesnego, wielokalibrowego karabinu maszynowego NSW (Utios) kal. 12,7 mm. Produkowano również inne typy uzbrojenia, zarówno licencyjne jak i polskiej konstrukcji.

Począwszy od lat 1980-tych w Zakładach Mechanicznych Tarnów uruchamiano produkcję nowych wyrobów będących wyłącznym dziełem polskiej myśli technicznej lub krajowymi modernizacjami wyrobów licencyjnych. Największym wyzwaniem było wdrożenie do produkcji przeciwlotniczych zestawów artyleryjsko-rakietowych w wersjach morskiej i lądowej. W 1986 r. wszedł do produkcji zestaw morski ZU-23-2MR ”Wróbel”, opracowany w OBR SM. W 1987 r. uruchomiono produkcję lądowego zestawu ZUR-23-2S ”Jod”, opracowanego przez Wojskowy Instytut Techniczny Uzbrojenia i OBR SM. Zestawy te kompletowane były licencyjnymi wyrzutniami kierowanych pocisków rakietowych 9K32 M ”Strzała-2M” (produkcji ZM MESKO).

Niestety zamówienia ze strony wojska oraz eksport uzbrojenia na tradycyjne rynki znacznie zmalały- dał o sobie znać kryzys lat 1980-tych i redukcje stanów Wojska Polskiego po zakończeniu zimnej wojny i rozpadzie Związku Sowieckiego. W związku z tym skupiono się na produkcji cywilnej, uruchamiając kolejne typy obrabiarek. Przez lata 1990-te kontynuowano na niewielką skalę produkcję uzbrojenia. Starano się również, we współpracy z placówkami badawczo-rozwojowymi (OBR SM i WITU) prowadzić ich modernizację. W ten sposób powstał wariant zestawu ”Wróbel II” z celownikiem tachometrycznym GP-02MR, a także armata ZU-23-2T ”Jodek” z celownikiem GP-03WK. Opracowano i wdrożono do produkcji nowy zestaw artyleryjsko-rakietowy ZUR-23-2KG z polskimi pociskami rakietowymi ”Grom-1”. Został on przyjęty do uzbrojenia Wojsk Obrony Przeciwlotniczej Wojsk Lądowych od 2002 r. W 2005 r., na bazie zestawu ZUR-23-2KG, opracowano jego modyfikację eksportową ZUR-23-2KG-I. Sześć takich zestawów dostarczono w 2007 r. kontrahentowi zagranicznemu.

Wejście Polski do Sojuszu Północnoatlantyckiego w 1999 r. zapoczątkowało proces modernizacji technicznej Sił Zbrojnych RP. Nowe standardy, jakie wynikają z członkostwa w NATO, związane m.in. z unifikacją amunicji, wpłynęły na rozpoczęcie prac nad dostosowaniem wcześniej produkowanego uzbrojenia do strzelania innymi rodzajami amunicji. Do produkcji wdrożono także nowe wyroby: w 2003 r., przejęto od zakładów H. Cegielski S.A. linię produkcyjną licencyjnych karabinów maszynowych rodziny PKM/PKT, wielokalibrowy karabin wyborowy WKW kal. 12,7 reprezentujący, popularną w ostatnich latach, kategorię broni przeciwsprzętowej, zdolnej do precyzyjnego zwalczania celów na odległościach do 2000 m. Broń ta została opracowana w OBR SM i w 2006 r. wdrożona do produkcji w ZMT.

Konstrukcje:
ZU-23-2 ”Wróbel”, 1979, przeciwlotniczy, morski zestaw rakietowo-artyleryjski.
ZUR-23-2 ”Jod”/”Jodek”, 1987, przeciwlotniczy zestaw rakietowo-artyleryjski.