Pracownia Rakietowych Sondowań Atmosfery PIHM
Zakład Badań Rakietowych i Satelitarnych PIHM (ZBRiS PIHM)

Emblemat Zakładu Badań Rakietowych i Satelitarnych Państwowego Instytutu Hydrologiczno-Meteorologicznego. (Źródło: rys. Krzysztof Luto).
W wyniku działalności naukowo-badawczej Komórki Techniki Rakietowej i Fizyki Atmosfery AGH w Państwowym Instytucie Hydrologiczno-Meteorologicznym zaczęto rozważać możliwość zaangażowania się w program rakietowego sondażu atmosfery. W dniu 1.04.1961 r. doszło do utworzenia przy Oddziale Krakowskim PIHM jednostki naukowo-badawczej nazwanej Pracownią Rakietowych Sondowań Atmosfery PIHM. Kierownikiem komórki został mianowany mgr inż. Jacek Walczewski, której zadaniem było wypracowanie koncepcji rakiety sondażowej. Jej budowa seryjna musiała być realna w kraju zarówno z technicznego, jak ekonomicznego punktu widzenia. Równocześnie należało opracować metodę pomiaru parametrów meteorologicznych za pomocą rakiety.

Przyjęto dwa alternatywne rozwiązania dla seryjnej rakiety sondażowej: rakietę dwustopniową w układzie klasycznym oraz rakietę z głowicą beznapędową typu ”grot” (wg amerykańskiego rozwiązania ”Loki”). Wyboru koncepcji postanowiono dokonać na podstawie badań eksperymentalnych systemów modelowych. Jednocześnie zdecydowano się na wybór metody pomiaru meteorologicznego: miał to być pomiar prędkości i kierunku wiatru za pomocą śledzenia radarem wyrzuconego z rakiety spadochronu metalizowanego lub wiązki dipoli. Opracowano dwa projekty rakiet doświadczalnych: rakiety RD-42 (dla koncepcji klasycznej dwustopniowej) i rakiety RM-3W (dla koncepcji rakiety z ”grotem”). Próba pierwszej odbyła się w maju 1962 r., próba drugiej w kwietniu 1963 r. Obydwie były budowane przy współpracy Doświadczalnego Ośrodka Rakietowego. Do dalszej realizacji wybrano rakietę z ”grotem”. Jeszcze w 1962 r. wysłano zlecenie do Instytutu Lotnictwa w Warszawie na zaprojektowanie i przeprowadzenie prób rakiety. Opracowanie projektu rakiety meteorologicznej podjął się zespół Zakładu Konstrukcji Specjalnych pod kierunkiem mgr. inż. Jerzego Haraźnego.

Pracownia zajęła się opracowaniem systemu pomiarów meteorologicznych dla rakiety. W Krakowie i pod Warszawą wypuszczono dziesiątki balonów meteorologicznych, wyposażonych w różne typy czujników wiatru, zrzucanych automatycznie z różnych wysokości. Radiolokacyjne śledzenie tych czujników pozwoliło ustalić rodzaj i liczbę dipoli, które ostatecznie zostały zastosowane jako wyposażenie meteorologiczne rakiety. Opracowanie rakiety Meteor-1 dobiegło końca w I połowie 1965 r. i w dniach 16 i 17.06.1965 r. system rakietowy został przejęty przez Pracownię Rakietowych Sondowań Atmosfery PIHM. Od razu też wykonano prawidłowe pomiary wiatrów stratosferycznych na wysokościach 30-36 km. Polska stała się trzecim, po ZSSR i Anglii, krajem w Europie, wykopującym rakietowe sondowania atmosfery, w dodatku sprzętem całkowicie własnej konstrukcji i produkcji.

Latem 1965 r. (wg [2]- w 1967 r.) Pracownia Rakietowych Sondowań Atmosfery PIHM została przekształcona w Zakład Badań Rakietowych i Satelitarnych (ZBRiS). Zakład ten używał rakiet Meteor-1 do systematycznych sondaży stratosfery aż do 1971 r. W II połowie 1965 r. oraz w 1966 r. wykonywano tylko sondaże raz na kwartał, w tzw. Międzynarodowych Kwartalnych Dniach Roboczych wg Kalendarza Geofizycznego. Od 1967 r. rozpoczęto i kontynuowano w dalszych latach duże wiosenno-jesienne serie sondażowe. W PIHM postanowiono podwyższyć pułap sondaży i rozszerzyć zakresu prowadzonych pomiarów. Na początku 1965 r. przekazano Instytutowi Lotnictwa zlecenie na opracowanie następnego typu rakiety o znacznie większym udźwigu i pułapie. Rakieta ta, pod nazwą Meteor-2 wystartowała po raz pierwszy w 1968 r. Próby końcowe, w czasie których przekroczono wysokość 90 km, odbyły się w 1970 r. Dla rakiety tej opracowano w Zakładzie Badań Rakietowych i Satelitarnych sondę spadochronową do pomiarów wiatru i temperatury (RAMZES). Przygotowano też projekty innych metod i systemów pomiarowych.

Rakieta Meteor-2 była największą i najbardziej zaawansowaną technicznie polską rakietą, ale niestety, okazała się zbyt kosztowna, wobec czego nie uruchomiono produkcji seryjnej. Zapotrzebowanie na małą i tanią rakietę meteorologiczną, która by zastąpiła rakietę Meteor-1 w masowym użyciu, spowodowało w 1967 r. zamówienie w Instytutucie Lotnictwa rakiety Meteor-3 o pułapie 65 km. Opracowanie rakiety zakończono jesienią 1969 r. Na wiosnę 1970 r. rakieta Meteor-3 weszła do służby sondażowej PIHM.

W latach 1964-1965 zajęto się w Pracowni Sondowań Atmosfery PIHM problemem możliwości wykorzystania w Polsce do sondażu atmosfery sond działowych, czyli pocisków (z ewentualnym pomocniczym napędem rakietowym), wyrzucanych z armat. W latach 1968-1970 opracowano w Wojskowej Akademii Technicznej w zespole kierowanym przez doc. dr. S. Toreckiego cztery wersje prototypowe takich sond. W 1970 r. wykonano za pomocą jednej z tych wersji próbne pomiary wiatru na wysokościach 8-17 km. Opracowanie to nie było kontynuowane w związku z ogólnym odstąpieniem od programu rakietowych badań atmosfery.

W latach 1964-1970 w Zakładzie Badań Rakietowych i Satelitarnych PIHM były prowadzone prace nad rakietami RASKO, przeznaczonymi do prób sztucznego oddziaływania na chmury w celu zapobiegania katastrofalnym opadom gradu. Wykonano kilkadziesiąt prób tych rakiet, jednak po 1970 r. program ten nie był kontynuowany wobec uzyskania negatywnej opinii co do celowości stosowania w Polsce sztucznej modyfikacji chmur do celów ochrony upraw rolnych.

Rok 1970-ty był szczytowym okresem realizacji polskiego programu rakietowych badań atmosfery. Odstrzelono w ciągu tego roku łącznie 82 rakiety badawcze różnego typu (wliczając w to sondy działowe). Posiadano szeroki asortyment rakiet: od małych RASKO-2, unikalne sondy działowe, seryjne rakiety Meteor-1, nowoczesne Meteor-3 oraz duże Meteor-2, które docierały do granic kosmosu. Powstawały również nowe projekty rakiet, wykorzystujące kombinacje wyprodukowanych silników rakietowych. W 1971 r. Zakład Produkcji Doświadczalnej Instytutu Lotnictwa zaprzestał produkcji rakiet, nie przyjmując zamówienia na produkcję rakiety Meteor-3 na lata 1971-1975. W 1971 r. wykonano ostatnią serię sondaży, zamykając 7-letni okres polskich rakietowych sondaży atmosfery.

W latach 1972-1973 opracowano w Zakładzie Badań Rakietowych i Satelitarnych PIHM nową głowicę do rakiet meteorologicznych GROT-SOMIT. nowa głowica mogła być montowana do małych rakiet, np. Meteor-1. Próby w locie przeprowadzono w latach 1973-1974 za pomocą zmodyfikowanych rakiet Meteor-1 i Meteor-3. Wykorzystane zostały rakiety pozostałe na składzie po zakończeniu produkcji. były to ostatnie odstrzały polskich rakiet badawczych. Ostatni start rakiety Meteor-3E nastąpił 6.06.1974 r. Rozwiązania głowicy GROT-SOMIT zostały przekazane do wykorzystania w ramach projektu rakiety meteorologicznej MMR-06-DART, opracowanej wspólnie przez państwa bloku wschodniego na bazie radzieckiej rakiety MMR-06. Próby tego systemu dokonywane były w radzieckiej stacji sondażu rakietowego ”Wołgograd.”. Według planów miała ona wejść do służby w sieci sondażu rakietowego Interkosmos po 1980 r.

Niektóre rozwiązania rakiet RM, RP i RASKO zostały wykorzystane zostały w konstrukcji rakiet doświadczalnych, zbudowanych w Indiach w 1972 r. Rakiety te opracowano w Instytucie Technicznym Birla (BIT) w Ranchi pod kierunkiem dr. inż. J. Walczewskiego.

Konstrukcje:
BALKO, 1961-1962, system balonowy do sztucznego oddziaływania na chmury.
RD-42, 1962, rakieta doświadczalna.
RM-34, 1962, projekt rakiety doświadczalnej.
RM-Super bis, ok. 1962, projekt rakiety doświadczalnej.
RM-342, ok. 1962, projekt rakiety doświadczalnej.
Włócznia, 1963, głowica rakietowa.
RM-3W, 1963, rakieta doświadczalna.
RASKO-1, 1963, rakieta doświadczalna do sztucznego oddziaływania na chmury.
RASKO-2, 1964, rakieta do sztucznego oddziaływania na chmury, doświadczalna.
RM-8, 1964-1965, projekt rakiety meteorologicznej.
RASPO-2, 1967, rakieta przesyłowa.

Galeria

  • Próby startu rakiet RM-3W i RASKO-1, Pustynia Błędowska, kwiecień 1963 r. Na punkcie obserwacyjnym, w głębi z prawej-stanowisko dowodzenia, dalej przedpole z wyrzutniami rakietowymi. (Źródło: Skrzydlata Polska nr 20/1963).
  • Stanowisko dowodzenia podczas prób startu rakiet RM-3W i RASKO-1. Pustynia Błędowska, kwiecień 1963 r. (Źródło: Skrzydlata Polska nr 20/1963).

Źródło:

[1] Walczewski J. ”Polskie rakiety badawcze.”. Wydawnictwo Komunikacji i Łączności. Warszawa 1982.
[2] Elsztein P. ”Polska w Kosmosie”. Wydawnictwo Komunikacji i Łączności. Warszawa 1978.
blog comments powered by Disqus