Voisin I (L) / Voisin III (LA), 1913
("Wuala")
W celu budowy samolotów bracia Gabriel i Charles Voisin założyli, jedną z pierwszych na świecie, wytwórnię samolotów Appareils d'Aviation Les Frères Voisin. Po śmierci Charlesa w wypadku samochodowym w 1912 r. nazwa firmy została zmieniona na Société Anonyme des Aéroplanes G. Voisin. Firma specjalizowała się w produkcji samolotów w układzie ramowego pchacza z czterokołowym podwoziem. Koncepcja dwumiejscowego dwupłata ze śmigłem pchającym okazała się bardzo trafna, tym bardziej, że poparta wielką trwałością i żywotnością konstrukcji, w miarę ich rozwoju. Konstrukcja samolotu była mieszana, gondola kadłubowa, dźwigary skrzydeł i kratownica tylnej części kadłuba wykonane były z rur stalowych. Od początku założono, że będzie to samolot ciężki, o sporym udźwigu i przystosowany do zadań niszczycielskich i transportowych.
W 1913 r. Gabriel Voisin zaprojektował i zbudował prototyp, oznaczony jako L1913. Po zatwierdzeniu celowości koncepcji posłużył jako wzorzec dla następnych wersji. W początkach 1914 r. powstał samolot Voisin I (Typ L) z silnikiem rotacyjnym Gnôme o mocy 51 kW. Nieco później został zbudowany taki sam Voisin 2 z silnikiem rotacyjnym Le Rhône o mocy 59 kW.
(Wg [5]- w 1912 r. bracia Voisin opracowali samolot wojskowy, który otrzymał oznaczenie wojskowe Voisin Typ 1912. Samolot posiadał również oznaczenie Voisin I i oznaczenie firmowe Voisin Typ L. Napędzany był silnikiem Le Rhône 9C o mocy 59 kW (80 KM). W 1913 r. została wyprodukowana druga przedwojenna konstrukcja wojskowa, podobna do Typu L, napędzana silnikiem Gnôme 7A o mocy 51 kW (70 KM).)
Samolot charakteryzowały znakomite dla tego czasu osiągi, zwłaszcza w zakresie udźwigu, i łatwość pilotażu. Francuscy lotnicy ustanowili na Voisina’ch wiele rekordów. Oba typy w ilości kilkudziesięciu egz. były używane w czterech eskadrach francuskich od sierpnia 1914 r. i służyły głownie do obserwacji dla potrzeb artylerii. Od listopada 1914 r. zaczęto ich używać do bombardowania dziennego i do tego celu samoloty zabierały ok. 60 kg bomb, które były zrzucone przez burtę przez strzelca- obserwatora.
W kwietniu 1914 r. wykonała pierwszy lot wersja Voisin III (Typ LA) napędzana silnikiem gwiazdowym chłodzonym wodą typu Salmson M9 o mocy 97 kW (130 KM), późniejsze egzemplarze otrzymały silniki Salmson P9 i R9 o mocy 110 kW (150 KM). Otrzymała też zwiększoną rozpiętość górnego płata. Samoloty były uzbrojone w karabin maszynowy Hotchkiss M1914 zamontowany z przodu kadłuba i obsługiwany przez obserwatora i mógł przenosić od 55 do 150 kg bomb. Na początku I wojny światowej samolot został zamówiony przez francuskie lotnictwo wojskowe. W latach 1914- 1915 zbudowano we Francji ok. 800 egz. Ponadto została zbudowana krótka seria samolotów Voisin LB, uzbrojonych w półautomatyczne działko Hotchkiss kal. 37 mm lub działko kal. 47 mm i przeznaczonych do atakowania celów naziemnych. Produkowana równolegle w niewielkich ilościach odmiana Voisin IIID2 była dwumiejscowy samolotem treningowym.
Osiągi samolotu w tym czasie nie były imponujące, jednak samolot był w locie bardzo stateczny, niezawodny i łatwy w pilotażu. Uznano więc jego osiągi za wystarczające. Na początku I wojny światowej był najpopularniejszym bombowcem państw Ententy. Był także wykorzystywany jako samolot szturmowy, rozpoznawczy, do korygowania ognia artylerii i innych zadań. W listopadzie 1914 r. z samolotów Voisin utworzono pierwszą we Francji jednostkę bombową GB1 (Groupe de Bombardement). Pierwsza kampania bombowa została przeprowadzona przez GB1 w na początku 1915 r. Zakończyła się atakiem odwetowym przeciwko firmie BASF (Badische Anilin und Soda Fabrik) w dniu 26.05.1915 r., po tym jak armia niemiecka wprowadziła do walki gazy bojowe. Po sukcesie GB1 utworzono inne grupy bombowe, ataki dzienne na cele w Niemczech przeprowadzane były latem i jesienią 1915 r. Jednorazowo w atakach brało udział do 62 samolotów. W 1916 r. samoloty Voisin III stały się przestarzałe i były wrażliwe na ataki nowoczesnych niemieckich samolotów myśliwskich. Rosnące straty oraz pojawienie się nowocześniejszych wersji spowodowało, że samoloty Voisin III zostały wycofane z pierwszej linii i zastąpione m.in. przez Voisin V (LAS).
Dnia 5.10.1914 r. samolot typu Voisin LA pilotowany przez Josepha Frantza, uzbrojony w karabin maszynowy Hotchkiss obsługiwany przez mechanika Louisa Quennault zaatakował i zestrzelił niemiecki dwupłat Aviatik. Była to pierwsza walka przy użyciu broni maszynowej.
Włoska firma SIT zbudowała na licencji 112 egz. Voisin LA, wyposażając je w silniki chłodzone wodą Fiat, Isotta- Fraschini lub Renault. Samoloty, które weszły do służby we włoskich siłach powietrznych, otrzymały nieoficjalną nazwę Voisin SIT. W brytyjskim Royal Flying Corps znalazły się 94 samoloty Voisin LA, z czego 44 zostały zakupione we Francji, a reszta została zbudowana przez na licencji przez firmę Savgis. Samoloty te używane były w Mezopotamii, Palestynie i basenie Morza Egejskiego. Niewielka liczbę samolotów Voisin III została zakupiona przez Belgię i Rumunię. Jeden francuski samolot został zmuszony do lądowania w Szwajcarii w 1915 r. po wyczerpaniu się paliwa w walce z niemieckim samolotem i został oddany do użytku w szwajcarskim Fliegerabteilung.
W lutym 1914 r. firma Towarzystwo Akcyjne Żeglugi Powietrznej W. A. Lebiediew zaoferował carskiemu lotnictwu wojskowemu dostawę samolotów Voisin L. Witold Jarkowski- główny konstruktor firmy, opracował dokumentacją technologiczną i rysunki robocze wersji licencyjnej. Wojsko zamówiło we Francji 6 egz. Voisin L, dalsze 6 egz. zamówiono w zakładach W. A. Lebiediewa. Pierwszy egzemplarz został dostarczony z Francji w kwietniu 1914 r. Próby w locie potwierdziły zalety samolotu: był stateczny w locie i posiadał znaczny udźwig użyteczny- przewyższał wszystkie eksploatowane wówczas w armii rosyjskiej samoloty, poza wielosilnikowym samolotem RBWZ "Ilja Muromiec". Firma W. A. Lebiediewa otrzymała zamówienie na 18 egz. Voisin L. GWTU (Główny Zarząd Techniki Wojskowej) zamówiło również u Lebiedowa pełny komplet dokumentacji rysunkowej i technicznej ze specyfikacją materiałów samolotu Voisin L przystosowanych przez Witolda Jarkowskicgo do budowy w warunkach technologii rosyjskiej. Jarkowski uzgodnił z licencjodawcą wprowadzenie zmian konstrukcyjnych samolotu, umożliwiających instalowanie silników typu Salmson M-9 o mocy 88- 96 KW (120- 130 KM) produkowanych w Moskwie. Modyfikacja samolotu dokonana przez Jarkowskicgo zyskała uznanie Gabriela Voisin, który uwzględnił ją przy opracowywaniu w 1914 r. nowych modeli samolotu Voisin LA i Voisin LB.
Po wybuchu I wojny światowej produkcja samolotów Voisin L zaczęła szybko rozwijać się. W styczniu 1915 r. firma Lebiediewa otrzymała zamówienie na 27 Voisin’ów, a po czterech dniach jeszcze na 50 egz. Gdy zakłady Lebiediewa zakończyły dostawę dla armii wszystkich zamówionych wcześniej samolotów Voisin GWTU podpisały z nimi w sierpniu 1915 r. nowy kontrakt już na budowę 200 samolotów Voisin LAS z silnikami Salmson o mocy 103- 110 kW (140- 150 KM). Ponownie Jarkowskiemu przyszło opracować dokumentacją technologiczną i rysunki robocze.
W ślad za Lebiediewem produkcję samolotów Voisin podjęły również zakłady Dux, Anatra i PRTW Szczetinina. Voisin L zyskał w rosyjskiej armii miano Voisin L 13,5. Ostatnie cyfry oznaczały rozpiętość płatów. Kierowany patriotycznymi uczuciami wobec Francji i jej sojuszników, Gabriel Voisin udzielił Rosji prawa bezpłatnej produkcji wszystkich jego samolotów: Voisin L, Voisin LAS oraz Voisin LBC.
Znakomite samoloty Morane-Saulnier "Parasol", oraz samoloty Voisin stały się ulubionymi samolotami lotników wojskowych. W samoloty te wyposażono oddziały lotnicze armii oraz działający na Kaukazie Karski Oddział Lotniczy. Wkrótce w samoloty te zaczęto wyposażać również odziały korpuśne: 27, 24, 5 i inne. Zastąpiły eksploatowane dotychczas Farman’y oraz inne typy samolotów. W 1915 r. stanowiły podstawowe wyposażenie Sił Powietrznych Rosji. Samoloty Voisin służyły w lotnictwie Rosji przez całą wojnę światową. Przejęła je armia czerwona, wykorzystywano je w czasie wojny domowej i stały się symbolicznym znakiem lotnictwa lat 1920- tych. Jeden z ocalałych egzemplarzy do dzisiaj eksponowany jest w Centralnym Muzeum Lotnictwa w Monino pod Moskwą.
W Polsce.
W kwietniu 1914 r. przybył do Petersburga pierwszy zamówiony we Francji samolot Voisin L. Pod kierownictwem Witolda Jarkowskicgo robotnicy zmontowali go w hangarze na Komendanckim Polu, a W. A. Lebiediew osobiście podjął próby w locie. Wielokrotnie w powietrze wznosił się z nim również Jarkowski. Opracował on również dokumentacją technologiczną i rysunki robocze wersji licencyjnych samolotów Voisin L i Voisin LAS.
W czasie I wojny światowej na samolotach Voisin III (LA) latali również polscy lotnicy, którzy służyli w rosyjskim lotnictwie wojskowym, m.in. Jan Dzikowski, Seweryn Sacewicz.
W lotnictwie polskim były 2 samoloty Voisin III (LA) w Oddziale Awiacyjnym I Korpusu Polskiego w Bobrujsku na początku 1918 r. Oba nie były zdolne do lotu i do końca istnienia I KP znajdowały się w remoncie (wg [1]).
Konstrukcja Voisin I (Typ L).
Dwumiejscowy dwupłat o konstrukcji mieszanej.
Płaty dwuczęściowe, dwudźwigarowe o dźwigarach metalowych i drewnianych żebrach, pokryte płótnem.
Gondola kadłubowa z rur stalowych pokryta płótnem. W jej tylnej części gondoli zamontowano silnik ze śmigłem pchającym. Tylna część kadłuba w postaci kratownicy z rur stalowych. Kabina odkryta.
Usterzenie o konstrukcji z rurek stalowych pokryte płótnem, bez stateczników.
Podwozie czterokołowe o charakterystycznym układzie, stałe.
Uzbrojenie- brak uzbrojenia strzeleckiego, udźwig bomb- 60 kg.
Silnik- rotacyjny Gnôme 7A o mocy 51 kW (70 KM) lub Le Rhône 9C o mocy 59 kW (80 KM).
Dane techniczne Voisin L, silnik Gnôme (wg [7]):
Rozpiętość- 14,74 (wg [6]- 13,5) m, długość- 9,5 (wg [6]- 10,5) m, wysokość- 3,2 (wg [6]- 2,9) m, powierzchnia nośna- 45,0 (wg [6]- 42,0) m2.
Masa własna- 800 (wg [6]- 825) kg, masa startowa- 1200 (wg [6]- 1100) kg.
Prędkość max- 105 (wg [6]- 95) km/h, prędkość przelotowa- 96 km/h, czas wznoszenia na 3000 m- 36’, pułap- 3000 m, czas lotu- 3 h 30’.
Dane techniczne Voisin L, silnik Salmson o mocy 96 kW (wg [4]):
Rozpiętość- 13,5 m, długość- 11,5 m, powierzchnia nośna- 42 m2.
Masa własna- 675 kg, masa użyteczna- 300 kg.
Prędkość max- 110- 115 km/h, czas wznoszenia na 1000 m- 8- 10’.
Konstrukcja Voisin III (Typ LA).
Dwumiejscowym dwupłat o konstrukcji mieszanej.
Płaty dwuczęściowe, dwudźwigarowe o dźwigarach metalowych i drewnianych żebrach, pokryte płótnem. Płat górny o większej rozpiętości i cięciwie. Płaty proste bez wzniosu, lotki na obu płatach.
Gondola kadłubowa wykonana z rur stalowych pokryta płótnem. W jej tylnej części zamontowano silnik ze śmigłem pchającym. Kratownica kadłuba z dwóch pionowych ram rur stalowych mocowanych z przodu do tylnego dźwigara skrzydeł i zbiegających się z tylu na pionowej belce steru kierunku. Gondola mieściła fotele załogi ( w tandemie), wyposażenie i (w większości wersji) uzbrojenie strzeleckie i bombowe. We wcześniejszych wersjach bomby zawieszano pod kadłubem, a w późniejszych montowano pod kadłubem skrzyniowy zasobnik na bomby większego wagomiaru.
Usterzenie o konstrukcji z rurek stalowych pokryte płótnem, bez stateczników.
Podwozie czterokołowe o charakterystycznym układzie, stałe.
Uzbrojenie:
- Voisin LA- ruchomy karabin maszynowy Hotchkiss M1914 7,7 mm zamontowany z przodu kadłuba i obsługiwany przez obserwatora. Udźwig bomb- 55- 150 kg (wg [2]- 237 kg, wg [6]- do 300 kg),
- Voisin LB- półautomatyczne działko Hotchkiss kal. 37 mm lub działko kal. 47 mm.
Dane techniczne Voisin III (wg [1]):
Rozpiętość- 14,74 m, długość- 9,5 m, wysokość- (wg [2]- 2,95) m, powierzchnia nośna- 42,0 (wg [2]- 54,0) m2.
Masa własna- 870 (wg [2]- 800) kg, masa użyteczna- 350 (wg [2]- 400) kg, masa całkowita- 1220 (wg [2]- 1200) kg.
Prędkość max- 100 (wg [2]- 115) km/h, czas wznoszenia na 1000 m- 12', pułap- 2800 (wg [2]- 3000) m, czas lotu- 4 h.
Galeria
Źródło:
[1] Morgała A. ”Samoloty wojskowe w Polsce 1918-1924”. Wyd. Bellona; Wyd. Lampart. Warszawa 1997.
[2] Bączkowski W. ”Samoloty bombowe I wojny światowej”. Wydawnictwo Komunikacji i Łączności. Warszawa 1986.
[3] Goworek T. ”Samoloty myśliwskie I wojny światowej”. Wydawnictwo Komunikacji i Łączności. Warszawa 1981.
[4] Januszewski S. ”Witold Jarkowski. Inżynier aeronauta- pionier lotnictwa”. Politechnika Wrocławska. Fundacja Otwartego Muzeum Techniki. Wrocław 2006.
[5] The Pioneers : An Anthology : Gabriel Voisin (1880 - 1973), Charles ....
[6] Bączkowski W. "Samoloty I wojny światowej". Wyd. Lampart. Warszawa 2000.
[7] Уголок неба - Большая авиационная энциклопедия.
[8] Angelucci, Enzo „The Rand McNally Encyclopedia of Military Aircraft, 1914-1980”. The Military Press. San Diego California, 1983.
[9] "Z dna szuflady". Aeroplan nr 4/1996.