Tański Czesław
Czesław Tański urodził się w 1861 r. w majątku Pieczyska, wsi położonej niedaleko Grójca oddalonego około 40 km od Warszawy. Tam to, będąc małym chłopcem, próbował swych pierwszych eksperymentów lotniczych: skakał z murowanej piwnicy, mając skrzydła z indyczych piór, osadzonych na patykach, w obu rękach.
Jego ojciec brał udział w Powstaniu Styczniowym, więziony potem i gnębiony kontrybucją, podupadł majątkowo. Matka- Celina z Żołdowiczów, była uczennicą sławnego malarza Aleksandra Lessera, co wpłynęło niewątpliwie na zamiłowania malarskie syna.
Pierwsze nauki pobierał Czesław Tański w szkole finansowanej przez kolej warszawsko-wiedeńską. Ż gimnazjum przeniesiony został przez matkę do warszawskiej szkoły rysunkowej, w której przez prawie cztery lata uczył się pod kierunkiem Wojciecha Gersona i Aleksandra Kamińskiego. Wykazywał duże zamiłowanie do obranej dziedziny sztuki i nieprzeciętny talent, zapowiadając się dobrze jako artysta malarz. W 1883 r. wyjechał do-Monachium otrzymawszy stypendium imienia Korwin-Szymanowskiego. Wstąpił do Akademii Sztuk Pięknych i studiował tam blisko dwa lata. W 1885 r. wyjechał do swoich krewnych Skrzyńskich do Moskwy, gdzie został członkiem Towarzystwa Moskiewskich Malarzy. Pracował jako ilustrator tygodnika Russkij Sport, malował konie dla tamtejszego Towarzystwa Wyścigów Konnych oraz sceny rodzajowe z życia rosyjskiego dla osoób prywatnych, zdobywając sobie znaczną popularność. Przy okazji jednej z wystaw odbył w stolicy Rosji wraz ze swą młodą małżonką krótki wzlot w koszu balonu na uwięzi. W 1893 r. wyjechał do Wygody koło Janowa Podlaskiego. W tamtejszej stadninie państwowej wykonywał zamówione portrety koni pełnej krwi. Tam też w czasie kilkuletniego pobytu zajął się lataniem i przystąpił do własnych eksperymentów lotniczych.
udziału w jej rozwiązaniu. Obserwowałem lot ptaków i owadów tak prosty i łatwy na pozór, myślą transponowałem go na lot sztuczny — mechaniczny. Idea lotu ślizgowego, jako najbardziej dostępna konstrukcyjnie, najwięcej przemawiała za pierwszymi próbami..."
Tam też w roku 1893/1894 zbudował model samolotu z napędem gumowym, który wykonywał poprawne loty, robił zakręty i zataczał prawidłowe koło. Był to pierwszy model latający, jaki ukazał się w Polsce. Wiele szczegółów konstrukcyjnych modelu miało charakter pionierski. Był to jednopłat, napęd otrzymywał za pomocą skręconych sznurków gumowych poruszających dwa śmigła pchające przeciwbieżne, umieszczone na kadłubie za tylną krawędzią płata. Płat był przystosowany do nastawiania na różne kąty natarcia. Z tyłu posiadał statecznik poziomy przystosowany do zmian kąta nachylenia. "Wykonał zresztą kilka modeli latających, w tym także modele szybowców, a w późniejszym okresie zbudował nawet model śmigłowca, osiągając z nim udane próby lotów. Niektóre z nich posiadały stosunkowo dużą rozpiętość, dochodzącą nawet do 3 metrów. Doświadczenia z modelami wykorzystał Tański w dalszych swych pracach konstrukcyjnych.
W 1894 r., przy pomocy miejscowego stolarza, przystąpił do budowy aparatu latającego własnego pomysłu. Był to skrzydłowiec-szybowiec, zwany wówczas ”Lotnią”, które to określenie przylgnęło później na stałe do aparatu artysty malarza. Z pierwszą wersją tego szybowca nie osiągnął pomyślnych rezultatów w skokach. Swój aparat kilkakrotnie reperował po wypadkach w czasie prób i przerabiał. Z początkiem 1896 r. wymienił korespondencję ze sławnym niemieckim pionierem szybownictwa Otto Lilienthalem, jednakże z jego doświadczeń nie skorzystał. Lotnia Tańskiego miała 3 wersje. W czerwcu 1896 r. na łąkach nadbużańskich pod Janowem Podlaskim przedsięwziął z nią kilka prób skoków-wzlotów, wznosząc się w czasie jednej z nich nieco w górę, dzięki czemu wykonał kilkunastokrokowy lot ślizgowy. Następnie (1898 r.) wykonywał skoki-wzloty również z 3,5-metrowego rusztowania. W końcowym efekcie doprowadziły do uszkodzenia szybowca. Mimo wszystkich niepowodzeń, próby wzlotów szybowcowych Czesława Tańskiego były pionierskie w Polsce.
Po doświadczeniach praktycznych z Lotnią zamierzał wykonać jej ulepszoną odmianę, tym razem z napędem. Zaprojektował zastosowanie dwóch śmigieł pchających, napędzanych siłą własnych nóg za pośrednictwem odpowiednich przekładni, usytuowanych z tyłu aparatu. Koncepcję tego mięśniolotu typu ”kaczki" przedstawił później w postaci modelu, pokazanego w grudniu 1909 r. na wystawie jego prac w Warszawie. Brak środków materialnych nie pozwolił jednak na realizację tego zamysłu.
Po blisko 5-letnim pobycie w Wygodzie (1893-1898), artysta malarz powrócił do Warszawy. Z całym zapałem zajął się malarstwem, aby poprawić swą nadwerężoną sytuację finansową. Jednakże lotnictwem nie przestał się interesować. Utrzymywał kontakty ze swymi przyjaciółmi, Władysławem Kocent-Zielińskim i Julianem Łukawskim, którzy interesowali się jego eksperymentami z ”Lotnią”. W 1898 r. zawiązał z nimi w Warszawie ”kółko awiacyjne”, odbywając co miesiąc zebrania dla kultywowania myśli lotniczej. W 1901 r. wyjechał do Paryża, gdzie przez rok studiował na Akademii Sztuk Pięknych Juliena. Dużo pracował, zyskał uznanie artystyczne i kilka odznaczeń na konkursach akademickich, po czym powrócił na stałe do Warszawy. Na okres dwóch lat poświęcił się malarstwu w celach zarobkowych. Jedynym jego osiągnięciem lotniczym w tym czasie pozostały rysunki robocze szybowca-mięśniolotu (czwartej wersji ”Lotni”).
W następnych latach ponownie zajął się budową różnych modeli latających. Zarzucił jednak swój poprzedni projekt szybowca z napędem śmigłowym i przeszedł do koncepcji. Pozytywne rezultaty osiągnął z modelami śmigłowców, które wznosiły się prawie prostopadle w powietrze. Zachęcony powodzeniem przystąpił w latach 1905-1907 do budowy śmigłowca. Miał on dwa przeciwbieżne wirniki współosiowe z osią mocowana z przodu pilota za pomocą uprzęży. Napęd był ręczny, za pomocą korb. Próby przeprowadzone w rok później na podwórzu domu, w którym mieszkał w Warszawie- nie wypadły pomyślnie. Później dorobił do maszyny podwozie, a w 1909 r. zamontował silnik Anzani. Jednakże i próby przeprowadzone z nim nie były zadowalające. Śmigłowiec pozostał eksponatem, demonstrowanym później na wystawach.
Tański działał również aktywnie jako popularyzator lotnictwa. Wygłaszał odczyty, pisał artykuły do prasy, demonstrował publicznie swe modele latające, wreszcie w grudniu 1909 r. wziął udział, jako zresztą jedyny wystawca, w pierwszej w Polsce wystawie lotniczej w gmachu Stowarzyszenia Techników w Warszawie, którą sam zorganizował. Pokazał na niej cały swój dorobek w dziedzinie lotnictwa. Niektóre modele demonstrował konstruktor w powietrzu. Na tejże wystawie przedstawił także barwny szkic projektu samolotu, do którego budowy miał wkrótce przystąpić.
W latach 1909-1912 Czesław Tański prowadził budowę zaprojektowanego przez siebie samolotu ”Łątka”. Wykonywał go częściowo we własnym mieszkaniu, a potem w hangarze, który otrzymał do swej dyspozycji w październiku 1910 r. na Polu Mokotowskim od Warszawskiego Towarzystwa Awiata. Budowa maszyny zakończona jesienią 1911 r. Próby wzlotu przeprowadzane wypadły niepomyślnie. Samolot posiadał wady konstrukcyjne i był niezdolny do lotu. Miała wszakże pewną oryginalność: zmienny kąt nastawienia skrzydeł, co w owym czasie było nowością. Samolot jako eksponat pozostał w hangarze, gdzie później uległ zniszczeniu.
W czasie I wojny światowej i potem w niepodległej już Polsce, Czesław Tański odsunął się od działalności lotniczej. Przyczyną tego były trudności materialne. Niemniej jednak starannie pielęgnował w swym mieszkaniu bogaty dorobek swej działalności eksperymentalnej w lotnictwie. W 1925 r. na łamach Młodego Lotnika opublikował artykuł, w którym opisał swe eksperymenty lotnicze z lat 1893-1897. Zagadnienie lotu pionowego w dalszym ciągu pasjonowało go, mimo że prób ze swym śmigłowcem dawno zaniechał. Ok. 1927 r. zbudował cztery modele doświadczalne śmigłowców, a piąty zaprojektował. Próby z nimi przeprowadzał w Milanówku pod Warszawą. Zachęcony ich powodzeniem, podjął na nowo koncepcję budowy śmigłowca. Swe projekty przedstawił do oceny Instytutowi Technicznemu Lotnictwa. Specjalnie powołana komisja naukowa ITL orzekła w 1934 r., że .....prace p. C. Tańskiego z okresu początków lotnictwa światowego, z uwagi na czas, w którym zostały wykonane i na ich udana formę, przedstawiają dziś dla Polaków cenną wartość historyczną. Można je uważać za pierwsze udane prace w tej dziedzinie w lotnictwie światowym. Zaofiarowana przez p. Tańskiego współpraca w dziedzinie śmigłowców byłaby w obecnym stanie rzeczy nieużyteczna."
W 1932 r. Tański złożył Lidze Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej propozycję zorganizowania wystawy pn. Początki lotnictwa polskiego, na co uzyskał zgodę i subsydium na odnowienie eksponatów. W 1934 r. LOPP zakupił wszystkie jego eksponaty lotnicze, które umieszczono w Muzeum Przemysłu i Rolnictwa. W 1939 r. demonstrowano je w sali honorowej na Ogólnopolskiej Wystawie Lotniczej we Lwowie, a po powrocie w warszawskim muzeum, gdzie przetrwały do wybuchu wojny we wrześniu 1939 r., kiedy uległy zniszczeniu. W 1939 r. artysta malarz ponownie zwrócił się do LOPP o finansowe poparcie swych prac doświadczalnych ze śmigłowcami. Otrzymał: w zasadzie odpowiedź pozytywną, ale realizację zamysłu uniemożliwiła wojna.
Ostatnie lata swego życia, pod okupacją hitlerowską, spędził we własnym domu we wsi Olszanka koło Puszczy Mariańskiej, niedaleko Skierniewic.
Zmarł 24.02.1942 r. w Olszance, w wieku 81 lat; pochowany został na cmentarzu w Puszczy Mariańskiej. W 1956 r., w 60-tą rocznicę jego pionierskiej w Polsce działalności szybowcowej Aeroklub PRL ustanowił medal jego imienia, przyznawany corocznie za najwybitniejsze osiągnięcia szybowcowe. Jego imieniem nazwane zostały w 1980 r. Zbiorcza Szkoła Gminna i Liceum Ogólnokształcące w Puszczy Mariańskiej. Imieniem jego nazwane zostały także: Szkoła Szybowcowa w Fordonie k. Bydgoszczy (obecnie nie istniejąca) oraz ulice w Warszawie, Gdańsku i Krakowie.
Konstrukcje:
Tański ”Lotnia I, II, III”, 1895, szybowiec pionierski.
Tański ”Lotnia IV, V”, 1896, projekt pionierskiego szybowca i mięśniolotu.
Tański ”Śrubowiec”, 1908, śmigłowiec pionierski.
Tański ”Łątka”, 1911, samolot pionierski.
Galeria
Źródło:
[1] Glass A. ”Polskie konstrukcje lotnicze 1893-1939”. Wydawnictwo Komunikacji i Łączności. Warszawa 1977.[2] Glass A. ”Polskie konstrukcje lotnicze do 1939”. Tom 1. Wydawnictwo STRATUS. Sandomierz 2004.
[3] Praca zbiorowa ”Ku czci poległych lotników. Księga pamiątkowa”. Wydawnictwo Komitetu Budowy Pomnika Ku Czci Poległych Lotników. Warszawa 1933.
[4] Kowalski T. J., Malinowski T. ”Mała encyklopedia lotników polskich”. Tomik 1. Wydawnictwa Komunikacji i Łączności. Warszawa 1983.
[5] Januszewski S. "Pionierzy. Polscy pionierzy lotnictwa 1647- 1918. Tom 1". Fundacja Otwartego Muzeum Techniki. Wrocław 2017.
[6] Januszewski S. "Tajne wynalazki lotnicze Polaków: Rosja 1870-1917". Wydawnictwo: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej. Wrocław 1998.