SZD-24 "Foka", 1960
("Delfin")

Szybowiec wyczynowy klasy standard. Polska.
Szybowiec SZD-24 ”Foka 4A”, SP-2524 na lotnisku w Michałkowie. (Źródło: ”Fotograficzny Rejestr Szybowców”).
Pod koniec lat 1950-tych w Szybowcowym Zakładzie Doświadczalnym ogłoszony został wewnątrzzakładowy konkurs na projekt szybowca wyczynowego klasy standard. Zwyciężył w nim projekt inżynierów Piotra Mynarskiego i Władysława Okarmusa, i choć zwycięski projekt skierowano do realizacji, w znanym wszystkim kształcie Foki pozostało niewiele z pierwotnej koncepcji. Zachowane zostały jedynie rozwiązania głównych elementów konstrukcyjnych, natomiast zupełnie zmienione zostały kształty szybowca i niemal wszystkie rozwiązania szczegółów.

Projekt szybowca SZD-24 ”Foka” (początkowo otrzymał nazwę ”Delfin”) opracował zespół konstrukcyjny pod kierownictwem W. Okarmusa, część obliczeniową nadzorował P. Mynarski. Całość prac była prowadzona pod nadzorem kierownika SZD, mgr inż. Władysława Nowakowskiego. Prace posuwały się szybko, bowiem zakładano wystawienie nowych szybowców do startu w zbliżających się Szybowcowych Mistrzostwach Świata w Kolonii w 1960 r. Planowano także udział szybowca w konkursie organizacji techniki szybowcowej OSTIV na najlepszą na świecie konstrukcję klasy standard. Prototyp (SP-2069) oblatano 2.05.1960 r. w Bielsku. Dalszą część oblotów przeniesiono do Leszna, gdzie do wyjazdu na mistrzostwa zakończono pierwszą część prób. ”Foka”, w której po raz pierwszy na świecie położono w locie pilota, okazała się być bardzo przyjemna pilotażowo, jedynymi mankamentami były dość długi rozbieg przy starcie, słaba przejrzystość limuzyny oraz zbyt mała stateczność podłużną. Ponieważ za mała powierzchnia hamulców aerodynamicznych nie ograniczała prędkości dopuszczalnej do 240 km/h, nie można było ”Foki” zgłosić do konkursu OSTIV. Dlatego drugi prototyp SZD-24A (SP-2070), oblatany 24.05.1960 r., otrzymał powiększone powierzchnie płyt hamulców aerodynamicznych. Prototyp ten odpowiadał już warunkom OSTIV. W tym egzemplarzu zmieniono również zamki limuzyny, pod tylnym kołpakiem ogonowym dodano 1,5 kg balast ołowiany.

Kolejne trzy szybowce oznaczone SZD-24B (wg [2]- SZD-24A, jest to jednak informacja błędna) różniły się od pierwszych prototypów zmienionym pokryciem skrzydeł i powiększoną powierzchnią usterzenia wysokości o 10%. Przekładkowe pokrycie usterzenia zmieniono na sklejkowe co pozwoliło na usunięcie balastu ogonowego, wzmocniono tylną płozę i poprawiono widoczność z kabiny. Szybowce tej wersji oblatano w styczniu i lutym 1961 r. Te pierwsze pięć szybowców było bardzo intensywnie eksploatowanych w Centrum Szybowcowym w Lesznie i posłużyło do zebrania doświadczeń niezbędnych do dopracowania wersji seryjnej. Ogromne zainteresowanie zagranicy nowym szybowcem spowodowało, że postanowiono przyśpieszyć produkcję seryjną.

Wersja seryjna SZD-24C ”Foka” posiadała znaczne zmiany w stosunku do poprzednich egzemplarzy. Otrzymała skrzydło bez przedniego dźwigarka, wzmocnioną listwą natarcia, wystawione z kadłuba niżej koło podwozia, przedłużone pokrycie laminatowe przedniej dolnej partii kadłuba, nową płozę tylną i skrócone o 20 cm płyty hamulców aerodynamicznych. Zmieniono także tablicę przyrządów na niższą, zmieniono także sterownicę. W 1961 r. produkcję szybowca podjęły Zakłady Szybowcowe we Wrocławiu. Pierwsza seryjna ”Foka C” została oblatana we wrześniu 1961 r. Do 1964 r. zbudowano ok. 100 (wg [2]- 80) egz. szybowca SZD-24C, z czego połowę wyeksportowano.

W 1961 r. opracowano wersję SZD-24-2 ”Foka 2”, w której ścieniono pasy dźwigarów, przedłużono o 80 cm na zewnątrz partię laminarną skrzydła, lotkę skrócono o 40 cm przekonstruowując jednocześnie jej napęd. Próby fabryczne przeprowadzone w dniach 28.10-30.11.1961 r. nie wykazały zwiększenia doskonałości do wartości 35, na co liczono. Próby porównawcze wykazały, że powyżej prędkości 85 km/h osiągi ”Foki 2” są minimalnie gorsze niż ”Foki C”. Wersja nie budowana seryjnie.

Wersja SZD-24-3 ”Foka 3”- była to w rzeczywistości praca do­świadczalna z zakresu konstrukcyjno- technolo­gicznych rozwiązań struktury skrzydła z zasto­sowaniem laminatu szklano- poliestrowego. Nowe skrzydła zostały opracowane pod kierunkiem mgr inż. Jerzego Trzeciaka. W 1962 r. wykonano fragment prawego skrzydła, o długości ok. 3 m, z metalowym żebrem zamykającym seryjnej "Foki". Środkową ściankę szczątkowego dźwigara tego fragmentu wyko­nano w formie przekładki sklejka- sklejka, pod­partej ulownicą papierową. Była to konstrukcja mieszana, w której nowością byty pokrycia w po­staci skorup przekładkowych (sandwich) z lami­natu szklano-poliestrowego (powłoka zewnętrz­na) i sklejki 0,6 mm (pokrycie wewnętrzne) pod­partych ulownicą papierową o wysokości 10 mm. Wyglądało to interesująco, jednak zastosowa­ne materiały uniemożliwiały praktyczne zastoso­wanie tego pomysłu. Po pierwsze, konstrukcja taka była dość ciężka, drugą poważną usterką tej konstrukcji była mała odporność cieplna laminatu szklano- poliestrowego. W efekcie powstał ciekawy model poglądo­wy, prezentowany m.in. na wystawie postępu technicznego. Zebrano też pewne doświadcze­nie z zakresu technologii kompozytowych, ale praktyczne zastosowanie proponowanego roz­wiązania umożliwiły dopiero laminaty szklano- epoksydowe.

Wersja seryjna SZD-24-4 ”Foka 4” otrzymała nowe skrzydło, natomiast kadłub i usterzenie pochodziło od ”Foki C”. W miejsce dotychczasowych jednodźwigarowych skrzydeł zastosowano konstrukcję wielopodłóżnicową, ze stopniowaną wzdłuż rozpiętości grubością sklejkowego pokrycia formowanego w betonowych foremnikach. Prototyp został oblatany w Bielsku 26.02.1962 r. ”Foka 4” charakteryzowała się bardzo przyjemnym pilotażem, zwiekszoną skutecznością lotek, łatwym rozpędzaniem, bardzo łagodnymi skutkami przeciągnięcia, stromym i bezpiecznym korkociągiem, skutecznymi i łatwymi w obsłudze hamulcami aerodynamicznymi, i skutecznym trymerem. Drugi egzemplarz (SP-2363) bardzo udanie wystartował na Mistrzostwach Świata w argentyńskom Chiunin. Produkcję wersji seryjnej SZD-24-4A podjęto w Zakładach Szybowcowych we Wrocławiu, filii SZD. Pierwszy egzemplarz seryjny oblatano 7.02.1964 r. a kolejne szybowce zaczęły sukcesywnie opuszczać zakład w czerwcu 1964 r. Zbudowano 111 egz. SZD-24-4 ”Foka 4” i SZD-24-4A ”Foka 4”.

W 1962 r. ”Foki” weszły do użytku w naszych aeroklubach oraz trafiły do pierwszych odbiorców zagranicznych, m.in. do RFN, Węgier, Szwajcarii, NRD, Rumunii, ZSRR, Belgii, Austrii, USA, Wlk. Brytanii, Francji, Argentyny, Australii, Danii, Finlandii, Kanady, Szwecji, Włoch i Jugosławii.

Występ Adama Witka i zajęcie 3-go miejsca w klasie standard, na Mistrzostwach Świata w Kolonii w 1960 r. na SZD-24 ”Foka” spowodował wielkie zainteresowanie tym bardzo eleganckim szybowcem. Linia aerodynamiczna, zewnętrzna elegancja, wysoki komfort kabiny, leżąca pozycja pilota oraz wysoka jakość wykonania szybowca wzbudziła ogólny podziw. To był początek dalszych sukcesów, odniesionych już na szybowcach ”Foka”, w latach 1960-tych były bezsprzecznie najlepszymi szybowcami zawodniczymi:
- w 1962 r. Camille Labar zdobywa mistrzostwo Francji,
- w 1963 r. Jacqes Lacheny zdonywa Puchar Europy w Angres we Francji w konkurencji 47 pilotów,
- w 1965 r.- Jan Wróblewski startując nietypowo ”Foką” w klasie otwartej zdobywa w angielskim South Carney tytuł szybowcowego mistrza świata! ”Foka 4”. Jest jak do tej pory jedynym szybowcem klasy standard który zwyciężył wśród szybowców klasy otwartej w Mistrzostwach Świata. Na tych samych mistrzostwach Franciszek Kępka zajął 3 miejsce w klasie standard. E. Makula i J. Popiel zajęli 4 miejsce,
- w 1966 r. na Międzynarodowych Zawodach Szybowcowych w Orle k/Moskwy zwyciężył F. Kępka na ”Foce 4”.
W 1962 r. ”Foki” zajęły pięć pierwszych miejsc w Międzynarodowych Zawodach Szybowcowych w Lesznie. Cztery ”Foki” brały udział w Szybowcowych Mistrzostwach Świata w Argentynie w 1963 r. W czasie X Szybowcowych Mistrzostw Polski aż 34 zawodników przeleciało na ”Fokach” trasę trójkąta 535 km.

Na szybowcach ”Foka” ustanowiono szereg rekordów krajowych i świata:
- 1960 r.- Pelagia Majewska, rekord świata prędkości na trasie trójkąta 300 km- 62,29 km/h,
- 1963 r.- Pelagia Majewska, rekord świata prędkości na trasie trójkąta 300 km- 72 km/h, poprawiony w tym samym dniu przez Adelę Dankowską na 82,5km/h,
- 1963 r.- Jan Wróblewski, rekord świata w przelocie docelowo-powrotnym (Leszno-Olsztyn-Leszno)- 682 km,
- 1964 r.- Henryk Lisiecki, przelot otwarty długości 744 km,
- 1964 r.- Jan Wróblewski uzyskał prędkość 90,2 km/h na trasie trójkąta 500 km (rekord świata),
- 1967 r.- Adela Dankowska wykonała przelot docelowo-powrotny długości 585 km (rekord świata).

Została opracowana kolejna wersja rozwojowa- SZD-32 ”Foka 5”, lecz ze względu na zakres zmian w konstrukcji był to w zasadzie nowy szybowiec. Elementy konstrukcyjne szybowca ”Foka” zostały użyte przy budowie samolotu amatorskiego Zimny ”Polonez”.

Wg [2]- w 1968 r. wykonano na Mistrzostwa Świata w Lesznie jeszcze jedną wersję oznaczoną SZD-24-4 M ”Foka 45”, na której startował H. Muszyński zajmując 16 miejsce. ”Foka” ta oznaczana potem jako SZD-24-4 M ”Foka M” posiadała płaty od produkowanej już ”Foki 5”. Wg [2]- łącznie zbudowano 204 egz. SZD-24 z czego 80 w wersji ”Foka C” i 111 egz. SZD-24-4 ”Foka C4” i SZD-24-4A ”Foka 4”. Wyeksportowanych zostało 137 egz. wszystkich wersji.

W latach 1970-tych szybowce ”Foka C” i ”Foka 4” przechodzące remonty miały sukcesywnie wymieniane limuzyny na formowane podciśnieniowo z jednego arkusza pleksi znacznie polepszające widzialność do przodu. ”Foki” oprócz tego że cieszą oko pięknem linii, także od strony technicznej są szybowcami dopracowanymi perfekcyjnie w każdym szczególe, mechanicy mówią o nich w samych superlatywach. Obecnie wiele egzemplarzy trafiło w ręce prywatne, gdzie są traktowane jak relikwie. Ze względu na to, że ich eksploatacja jest prowadzona na podstawie regularnej oceny stanu technicznego, otoczone troskliwą opieką będą z pewnościa latać jeszcze bardzo długo. W dniu 1.01.2006 r. w polskim rejestrze statków powietrznych znajdowało się 39 szybowców SZD-24 ”Foka”.

W 1968 r. Koło Naukowe Lotników na Wydziale Lotniczym Politechniki Warszawskiej opracowało projekt przeróbki szybowca SZD-24 ”Foka” na motoszybowiec "Moto-Foka 4" (główny konstruktor Edward Margański), budowę rozpoczęto i przerwano ze względu na problemy z napędem.

Konstrukcja:
Jednomiejscowy grzbietopłat o konstrukcji drewnianej.
Skrzydło z dwuobwodowym kesonem w części przedniej wielopodłóżnicowe, w części spływowej o konstrukcji żeberkowej, o obrysie trapezowym z prostopadłą do osi szybowca krawędzią natarcia. W wersji SZD-24C konstrukcja klasyczna, dźwigarowa. Lotki drewniane, kryte płótnem. Hamulce aerodynamiczne metalowe, czteropłytowe, w układzie piętrowym, samoczynnie blokowane w położeniu zamkniętym. W wersji SZD-24-4 skrzydło było bezdźwigarowe wielopodłóżnicowe, kryte grubą skorupą ze sklejki.
Kadłub o konstrukcji drewnianej, półskorupowej w części przedniej i na powierzchniach nierozwijalnych kryty laminatem poliestrowym, w części pozostałej sklejką. Zaczep holowniczy pojedynczy, pod tablicą przyrządów po lewej stronie płozy, hak do startu z lin gumowych automatycznie chowany w wycięciu płozy. Kabina z leżącą pozycją pilota, zakryta.
Usterzenie wysokości niedzielone. Stateczniki kryte sklejką, stery płótnem. Usterzenie kierunku- statecznik integralny z kadłubem kryty sklejką, ster kryty płótnem.
Podwozie jednotorowe, koło główne stałe. Płoza przednia pod całą kabiną, okuta stalową blachą. Płoza tylna metalowa.

Wyposażenie- typowy zestaw przyrządów pokładowych. Możliwość dodatkowej zabudowy instalacji tlenowej.

Dane techniczne SZD-24 C (wg [3]):
Rozpiętość- 14,98 m, długość- 7,0 m, wysokość- 1,4 m, powierzchnia nośna- 12,16 m2.
Masa własna- 265 kg, masa użyteczna- 110 kg, masa startowa max- 375 kg.
Prędkość dopuszczalna- 250 km/h, prędkość minimalna- 64 km/h, doskonałość max- 34 przy prędkości 86 km/h, opadanie minimalne- 0,66 m/s przy prędkości 75 km/h.

Dane techniczne SZD-24-4 (wg [4]):
Rozpiętość- 14,98 m, długość- 7,0 m, wysokość- 1,4 m, powierzchnia nośna- 12,16 m2.
Masa własna bez aparatury tlenowej- 228 kg, masa startowa max- 313 kg.
Prędkość dopuszczalna- 260 km/h, prędkość minimalna- 64 km/h, doskonałość max- 34 przy prędkości 84 km/h, opadanie minimalne- 0,66 m/s przy prędkości 75 km/h.

Dane techniczne SZD-24-4A (wg [3]):
Rozpiętość- 14,98 m, długość- 7,0 m, wysokość- 1,4 m, powierzchnia nośna- 12,16 m2.
Masa własna- 245 kg, masa użyteczna- 140 kg, masa startowa max- 385 kg.
Prędkość dopuszczalna- 260 km/h, prędkość minimalna- 64 km/h, doskonałość max- 34 przy prędkości 84 km/h, opadanie minimalne- 0,66 m/s przy prędkości 75 km/h.

Galeria

  • SZD-24 ”Foka”, plany modelarskie. (Źródło: Modelarz nr 8/1961).
  • Pierwszy prototyp SZD-24 ”Foka”o znakach SP-2069. (Źródło: Skrzydlata Polska nr 9/1963).
  • SZD-24-4 ”Foka-4”, rysunek w trzech rzutach. (Źródło: Skrzydlata Polska nr 9/1963).

Źródło:

[1] Liwiński J. ”Rejestr polskich statków powietrznych 2006”. Przegląd Lotniczy Aviation Revue nr 2/2006.
[2] Polskie szybowce.
[3] Szybowcowy zakątek Pepego (Piotra Puchalskiego).
[4] Praca zbiorowa ”Konstrukcje lotnicze Polski Ludowej”. Wydawnictwo Komunikacji i Łączności. Warszawa 1965.
[5] Glass A. ”Nowy szybowiec wyczynowy klasy standard SZD-32A Foka-5”. Biuletyn Informacyjny Instytutu Lotnictwa nr 1 [25]/1968.
[6] Fotograficzny Rejestr Szybowców.
[7] Koło Naukowe Lotników.
[8] Kubalańca J. "Nie zrealizowane konstrukcje SZD (3)". Przegląd Lotniczy Aviation Revue nr 8/1999.

blog comments powered by Disqus