Przejście lotnictwa myśliwskiego w latach 1950-tych na samoloty odrzutowe wytworzyło zapotrzebowanie na odrzutowe samoloty szkolno-treningowe. Koncepcja nowoczesnego samolotu szkolno-treningowego polegała zatem na stworzeniu nowej uniwersalnej maszyny, łączącej cechy samolotów klas podstawowej, przejściowej i szkolno-bojowej. Pozwalałoby to na pełne przeszkolenie ucznia pilota na samolocie jednego typu w zakresie prędkości poddźwiękowych, włącznie z elementami bojowymi. Pierwszym polskim samolotem o tym przeznaczeniu, a zarazem pierwszym polskim odrzutowcem, był PZL TS-11 ”Iskra” (oznaczenie tajne- "Wyrób 41"). W 1957 r. zespół kierowany przez inż. Tadeusza Sołtyka opracował w Instytucie Lotnictwa projekt samolotu.

W Zakładzie Produkcji Doświadczalnej IL wykonano drewnianą makietę o naturalnej wielkości dla oceny celowości rozmieszczenia wyposażenia oraz wygody pracy załogi i obsługi naziemnej. Dalsze prace nad projektem konstrukcyjnym kontynuowano już w Ośrodku Konstrukcji Lotniczych (OKL) przy WSK Okęcie, gdzie została przeniesiona grupa doc. mgr. inż. Tadeusza Sołtyka. W 1958 r. opracowano projekt konstrukcyjny. W 1958 r. WSK-Okęcie rozpoczęło budowę czterech prototypów. Pierwszy latający prototyp (nr 02), wyposażony w silnik Rolls-Royce ”Viper-8” i bez uzbrojenia, został oblatany 5.02.1960 r. Uzbrojone prototypy nr 03 i nr 04, wyposażone w silniki HO-10, oblatano w 20.03.1961 r. i w lipcu 1961 r. Próby w locie potwierdziły łatwość w pilotażu, dużą zwrotność i stateczność samolotu.

Fragmenty dokumentów z prób statycznych samolotu TS-11 "Iskra" przeprowadzonych w
Instytucie Lotnictwa. (Źródło: via Rafał Chyliński).

---

W sierpniu 1961 r. prototyp TS-11 nr 03 był poddany na moskiewskim lotnisku Monino próbom porównawczym z samolotami Jak-30 i Aero L-29 ”Delfin”. ”Iskra” otrzymała wysoką ocenę w opinii komisji prowadzącej te badania.

Produkcję seryjną samolotów TS-11 ”Iskra bis” podjęła w w 1962 r. wytwórnia WSK-Mielec, pierwszy samolot seryjny TS-11 ”Iskra bis A”oblatano 11.10.1963 r. Pierwsze seryjne samoloty otrzymały w silniki HO-10. W 1964 r. pierwsza partia samolotów ”Iskra bis” została przekazana użytkownikowi do prób eksploatacyjnych. Wykryte przy tym usterki były niezwłocznie analizowane przez zespół konstrukcyjny i usuwane przez wytwórnię. Samoloty następnej serii, pozbawione wykrytych wad, wprowadzono w 1964 r. do szerokiej eksploatacji w WOSL, prowadząc na nich normalne szkolenie. Zbudowano 74 samoloty seryjne ”Iskra bis A".

W dniu 28.04.1964 r. rozpoczęto badania w locie prototypu nr 03, wyposażonego w silnik SO-1. Na prototypie samolotu PZL TS-11 nr 03 z silnikiem SO-1, przystosowanym do pobicia rekordów przez samoloty o masie 1750-3000 kg, ustanowieni zostały cztery rekordy świata:
- 2.09.1964 r.- lot po obwodzie zamkniętymi 100 km- prędkość 715,7 km/h, pil. inż. Andrzej Abłamowicz,
- 24.09.1964 r.- lot po obwodzie zamkniętym 500 km- prędkość 730,7 km/h, pil. inż. Ludwik Natkaniec,
- 24.09.1964 r.- odległości w obwodzie zamkniętym- 510 km, pil. inż. Ludwik Natkaniec,
- 26.09.1964 r.- lot na trasie krótkiej 15-25 km- prędkość 839 km/h, pil. inż. Ludwik Natkaniec.

Od samego początku ”Iskry” były podstawowym samolotem szkolno-treningowym w polskim lotnictwie wojskowym. Próbna eksploatacja umożliwiła wprowadzenie wielu poprawek konstrukcyjnych w kolejnych seriach produkcyjnych. W 1966 (wg innych źródeł- 1968) r. oblatano pierwszą seryjną ”Iskrę” z silnikiem SO-1, a w 1967 r. uruchomiono produkcję seryjną tych silników w WSK Rzeszów. Prace nad rozwojem silnika trwały nadal. Opracowano projekt wersji z dopalaczem. Następnie opracowano nową wersję, która otrzymała oznaczenie SO-3. Odmiana SO-3B posiadała zwiększony ciąg do 10,8 kN (1100 kG).

Opracowano szereg wersji rozwojowych samolotu:
- w 1968 r. powstała wersja ”Iskra bis B” zsilnikiem SO-3 i uzbrojona w bomby i pociski rakietowe. Prototypem jej była ”Iskra 100” z silnikiem SO-1, oblatana 26.06.1968 r. Pierwszy samolot seryjny został oblatany 27.08.1969 r. Zbudowano 132 samoloty seryjne ”Iskra bis B”,
- w 1972 r. jednomiejscowa szturmowo-rozpoznawcza ”Iskra 200BR”. Jego przeznaczeniem byt trening operacyjny i zastosowania taktyczne. Oblot tej wersji miał miejsce 22.06.1972 r. W miejscu drugiej kabiny zamontowano dodatkowy zbiornik paliwa, a pod spodem aparat fotograficzny. Pod skrzydłami można było podwiesić rozszerzony zestaw uzbrojenia, składający się z dowolnej kombinacji: bomb o wagomiarze do 100 kg, dwóch wyrzutni rakietowych dla 8 npr i zasobników z karabinami maszynowymi. Samolot posiadał większy zasięg lotu, a napęd stanowił zmodernizowany silnik SO-3B o ciągu 10,8 kN (1100 kG). Wersja nie weszła do produkcji seryjnej,
- w 1973 r. wersja szkolno-bojowa ”Iskra 200SB”, oblatana 19.09.1973 r. Samolot miał możliwość stosowania dowolnej kombinacji dodatkowego uzbrojenia o zestawie podobnym jak w poprzedniej wersji. Napęd stanowił zmodernizowany silnik SO-3 o większej żywotności. Odmiany seryjne noszą oznaczenia: ”Iskra bis D” (szkolno-bojowa, 8.01.1974 r., zbudowano 86 egz.) i ”Iskra bis DF” (szkolno- rozpoznawcza, 5.06.1975 r., zbudowano 121 egz.) mająca dodatkowo trzy aparaty fotograficzne AFA-39,
- w 1975 (wg innych źródeł- 1971) r. powstała wersja rozpoznawcza i korygowania ognia artylerii ”Iskra bis C”, początkowo oznaczona ”Iskra 200 Art”. W tej wersji drugą kabinę przeznaczono dla nawigatora. Samolot ma uzbrojenie takie jak ”Iskra bis B”. Zbudowano 5 egz.

W połowie lat 1960- tych, prof. mgr inż. Tadeusz Sołtyk, po przerwaniu prac nad samolotem TS-16 ”Grot” , opracował w Instytucie Lotnictwa propozycje nowych odmian „Iskry”: czteromiejscową odmianę dyspozycyjną oraz szkolno- treningową TS "Iskra 2". Na początku lat 1970- tych WSK Mielec powstał projekt zmodyfikowanego, dwusilnikowego samolotu TS-11 „Iskra”, oznaczony PZL M19. W Instytucie Lotnictwa powstała wówczas propozycja wykonania nowego skrzydła do „Iskry” z profilem nadkrytycznym i lekkim skosem. W 1979 r inż. Tadeusz Jurkiewicz zaproponował, by do samolotów „Iskra” użytkowanych w Indiach zastosować silnik „Viper” o ciągu 1500 kG, używany tam do samolotów HAL HT-16 „Kiran”. Propozycja ta nie została jednak zrealizowana. W drugiej połowie lat 1990- tych został przygotowany egzemplarz silnika K-15 o ciągu 1500 kG do zabudowy na samolocie „Iskra”. Tego pomysłu także nie zrealizowano.

Projekt TS-11 ”Iskra” powstawał w czasie trwania nieformalnego konkursu na podstawowy szkolno-bojowy samolot dla państw Układu Warszawskiego. Niestety z przyczyn politycznych maszyna weszła na wyposażenie wojsk lotniczych tylko w Polsce. Zwycięzcą tego konkursu został czechosłowacki Aero L-29 ”Delfin”. W 1975 r. został podpisany kontrakt na dostawę 50 samolotów PZL TS-11 dla Indyjskich Sił Powietrznych. Pierwsza partia samolotów została odesłana do Indii w końcu września 1975 r. Dla celów reklamowych przeznaczono jeden egzemplarz seryjny ”Iskry bis DF” (SP-DOF). Maszyna była eksponowana kolejno: we wrześniu 1976 r. na Międzynarodowej Wystawie Lotniczej w Farnborough, w 1977 r. na Salonie Lotniczym w Paryżu i w 1978 r. ponownie w Farnborough. ”Iskra” była również kilkakrotnie wystawiana na Międzynarodowych Targach Poznańskich.

Produkcję seryjną ”Iskier” zakończono w 1987 r. Łącznie powstało 421 egz. wszystkich wersji i wariantów.

"Iskra" trafiła również do lotnictwa Marynarki Wojennej. Jako następcę SBLim-2 i PZL Lim-6 do 7. Pułku Lotnictwa Specjalnego MW pozyskano TS-11R.  Wcześniej jednostki lotnicze wykorzystywały tradycyjną szkolną wersję samolotu. W latach 1990- tych z różnych jednostek do Siemirowic przebazowano 15 egz. TS-11. Sześć z nich dostosowano do prowadzenia działań rozpoznawczych. Wersja TS-11R Novax posiadała radar Bendix King RDS-81, odbiornik GPS i ulepszoną radiostację. Tak zmodyfikowane w PZL Mielec maszyny służyły w Brygadzie Lotnictwa Marynarki Wojennej RP do 2004 r. Zostały zastąpione przez turbośmigłowe samoloty patrolowe PZL An-28\M-28 "Bryza".

W 2006 r. została przedstawiona propozycja modernizacji samolotów PZL TS-11 ”Iskra”, w celu dostosowania ich do roli samolotów przejściowych na samoloty wielozadaniowe Lockheed Martin F-16C/D ”Jastrząb”. Projekt modernizacji samolotu, roboczo oznaczonego TS-11F, został opracowany w Instytutucie Technicznym Wojsk Lotniczych w kooperacji z przemysłem lotniczym. Specjaliści z ITWL doprowadzili ten projekt do stadium nielatającej makiety funkcjonalnej-demonstratora, zbudowanej w oparciu o wycofany z eksploatacji egzemplarz ”Iskry”. Demonstrator ten został po raz pierwszy zaprezentowany 20.06.2008 r., podczas obchodów rocznicy Instytutu. Później do modernizacji przeznaczone zostałyby najnowsze samoloty trzech ostatnich serii produkcyjnych z połowy lat 1980-tych. Na kieleckich targach MSPO 2008 przedstawiono propozycję dalszej modernizacji TS-11F. Nowością w stosunku do poprzednich wariantów tego programu był zamiar wyposażenia TS-11F w amerykański silnik General Electric CJ610, będący wersją bardzo udanego, choć już niemłodego silnika J85. Oferta modernizacji ”Iskier” nie spotkała się jednak z zainteresowaniem Polskich Sił Powietrznych.

Jednostki wojskowe użytkujące ”Iskry”: 42 Eskadra Lotnicza.

28.10.2006 r. został oblatany, po remoncie, pierwszy w Polsce prywatny samolot PZL TS-11bis D ”Iskra” o znakach SP-YIR. Został zakupiony przez osobę prywatną od Agencji Mienia Wojskowego, z zamiarem przywrócenia go do latania. Odbudowywany został w latach 2003-2006, przy współudziale specjalistów z WZL-3.

Pod koniec 2007 r. Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie otrzymało dwa samoloty PZL TS-11 ”Iskra” o numerach bocznych 1221 i 1909, przekazane przez Wyższą Szkołę Oficerską Sił Powietrznych w Dęblinie.

Konstrukcja:
Dwumiejscowy, w wersji ”Iskra 200BR” jednomiejscowy, średniopłat o konstrukcji metalowej.
Skrzydła dwudźwigarowe, półskorupowe, wielopodłużnicowe z pracującym kesonem. Obrys trapezowy. Lotki bezszczelinowe. Krawędź spływu lotek jest rozdwojona dla podniesienia efektywności przy małych wychyleniach. Klapy- poszerzacze dwuszczelinowe. Na górnej i dolnej powierzchni skrzydeł zabudowane są grzebieniowe hamulce aerodynamiczne. W połowie rozpiętości skrzydła znajdują się kierownice strug powietrza na dolnej i górnej powierzchni. Na końcach skrzydeł wysunięte są w postaci wysięgników ciężarki przeciwflatterowe.
Kadłub w części środkowej i tylnej ma klasyczną konstrukcję półskorupowa. Przód kadłuba stanowi kompozytowa osłona przedziału awioniki. Centralna część kadłuba przechodzi w belkę ogonową, pod którą podwieszony jest silnik. Kabina zakryta, ciśnieniowa i klimatyzowana, fotele katapultowane.
Usterzenie- konstrukcja półskorupowa, pokrycie z blachy. Usterzenie poziome o obrysie trapezowym umieszczone jest w 1/3 wysokości statecznika pionowego. Krawędź natarcia statecznika pionowego, łukowato wygięta, przechodzi płynnie w grzbiet belki ogonowej.
Podwozie trójpodporowe z kołem przednim, chowane w locie.

Uzbrojenie:
- w prototypach nr 03 i nr 04- 1 działko kal. 20 mm i dwa podskrzydłowe wyrzutniki bomb,
- TS-11 ”Iskra bis B”, ”Iskra bis C”- 1 działko NS-23 kal. 23 mm, 2 wyrzutnie pocisków rakietowych podwieszane są na belkach mocowanych pod skrzydłami, każda z 4 pociskami S-5 lub S-5M, albo S-5K. Uzbrojenie bombowe- dwie bombowe belki nośne z zamkami typu D4-50. Do każdego zamka można podwiesić bombę o wagomiarze do 50 kg,
- TS-11 ”Iskra bis D”- 1 działko NS-23 kal. 23 mm, 2 wyrzutnie pocisków rakietowych podwieszane są na belkach mocowanych pod skrzydłami, każda z 8 pociskami. Uzbrojenie bombowe- dwie bombowe belki nośne z zamkami. Do każdego zamka można podwiesić bombę o wagomiarze do 100 kg lub zasobniki z karabiinami maszynowymi kal. 7,62 mm, - projekt modernizacji TS-11F- 1 działko kal. 20 mm i niekierowane pociski rakietowe oraz elementy symulowanych środków bojowych, całość systemu będzie zarządzana przez cyfrowy system zarządzania uzbrojeniem.

Wyposażenie- instalacja hydrauliczna, elektryczna, pneumatyczna, przeciwpożarowa i przeciwoblodzeniowa.
Wyposażenie radioelektroniczne- różni się w zależności od serii i numeru seryjnego samolotu. Egzemplarze o numerach od 1H0101 do 1H0414 posiadały: radiostacja UKF R-800, telefon pokładowy SPU-2, automatyczny radiokompas ARK-5, radiowysokościomierz RW-2, sygnalizator przelotu MRP-56, przetwornica PO-250 M. Samoloty począwszy od numeru 1H0415, posiadały bardziej nowoczesne wyposażenie radioelektroniczne: radiostacja UKF R-802, telefon pokładowy SPU-2P, automatyczny-radiokompas ARK-9, radiowysokościomierz RW-UM, sygnalizator przelotu MRP-56P, przetwornica PO-50011. Na niektórych samolotach montowano urządzenia identyfikacyjne swój-obcy. Wyposazenie ponadto stanowiły: żyroskopowy półautomatyczny celownik ASP-3NM-1 oraz fotokarabin S-13,
- ”Iskra bis C”, ”Iskra bis DF”- trzy aparaty fotograficzne AFA-39 i urządzenie identyfikacyjne,
- projekt modernizacji TS-11F- centrala nawigacji inercjalnej (INS) i sprzężony z nią odbiornik GPS, komputerowa centrala danych aerodynamicznych (tzw. ADU lub ADC), odbiorniki systemu VOR/ILS/MRK/DME/TACAN, radiostacja szerokopasmowa, radiostacja RS 6106-7.

Silnik- odrzutowy:
- prototyp nr 02- Rolls-Royce ”Viper-8” o ciągu 7,8 kN (795 kG),
- prototypy nr 03 i 04- typu HO-10 o ciągu startowym 7,74 kN (790 kG), nominalnym 7,15 kN (730 kG) i przelotowym 6,37 kN (650 kG),
- w samolotach seryjnych początkowo HO-10, następnie SO-1 o ciągu 9,8 kN (1000 kG), a później PZL SO-3 o ciągu 980 daN (1000 kG),
- ”Iskra 200BR”- SO-3B o ciągu 10,8 kN (1100 kG).

Dane techniczne TS-11 z silnikiem HO-10 (wg [1]):
Rozpiętość- 10,06 m, długość- 11,15 (wg [7]- 11,25) m, wysokość- 3,37 (wg [7]- 3,5) m, powierzchnia nośna- 17,5 m².
Masa własna- 2450 kg, masa użyteczna- 650 kg, masa całkowita- 3100 kg.
Prędkość max- 720 (wg [7]- 620) km/h, wznoszenie- (wg [7]- 11,0) m/s, pułap- 11000 (wg [7]- 10000) m, zasięg- 900 km.

Dane techniczne TS-11 bis B z silnikiem SO-1 (wg [7]):
Rozpiętość- 10,06 m, długość- 11,25 m, wysokość- 3,5 m, powierzchnia nośna- 17,5 m².
Masa własna- 2560 kg, masa całkowita- 3243-3734 kg,masa całkowita wersji rozpoznawczej- 3787 kg, masa całkowita max- 3840 kg.
Prędkość max- 720 km/h, prędkość przelotowa- 600 km/h, prędkość minimalna- 200 km/h, prędkość lądowania- 170 km/h, wznoszenie- 16 m/s, pułap- 11000 m, zasięg- 1460 km.

Dane techniczne TS-11bis D z silnikiem SO-3 (wg [3]):
Rozpiętość- 10,06 m, długość- 11,15 m, wysokość- 3,5 m, powierzchnia nośna- 17,5 m².
Masa własna- 2560 kg, masa całkowita- 3840 kg.
Dopuszczalna liczba Macha- 0,8 M, prędkość max- 720 km/h, prędkość minimalna- 150 km/h, wznoszenie- 14 m/s, pułap- 11000 m, zasięg- 450-1250 km.