SEPECAT "Jaguar", 1968

Samolot szturmowy, szkolno-treningowy. Francja/ Wielka Brytania.
Samolot szturmowy SEPECAT ”Jaguar” A w barwach francuskiego lotnictwa wojskowego. (Źródło: U.S. Air Force).
Na początku lat 1960-tych, zarówno we Francji, jak i w Wielkiej Brytanii równolegle i bez wzajemnej współpracy rozpoczęto prace nad projektami nowych samolotów przeznaczonych do atakowania celów naziemnych i nawodnych. Samoloty miały również służyć jako szkolno-treningowe. We Francji rozpoczęto realizację projektu ECAT (avion d'Ecole de Combat et d'Appui Tactique), wprowadzenie samolotów do służby przewidywano na 1970 r. Prace wstępne zlecono firmom: Potez, wspólnie z Breguet i Dassault wspólnie z Sud Aviation i Nord Aviation. W 1965 r. do realizacji wybrano projekt samolotu Breguet Br.121. Jednocześnie, w 1964 r. dowództwo Royal Air Force ogłosiło program (Air Staff Target/AST 362, następnie Operational Requirement/OR 362) Termin wejścia samolotów do służby określono na 1974 r. Według AST 362 przedstawiono projekty English Electric P45, Hunting H.155, Hawker-Siddeley HS.1173, Folland Fo 147. RAF zdecydowała się na rozwijanie projektu P45. Był to stosunkowo prosty w ogólnym założeniu samolot ze skrzydłami o zmiennej geometrii.

W marcu 1964 r. rozpoczęto brytyjsko-francuskie rozmowy o połączeniu prac. W maju 1965 r. podpisano umowę o współpracy w zakresie budowy nowego samolotu. Ze strony brytyjskiej do realizacji kontraktu zostało wyznaczone konsorcjum BAC, ze strony francuskiej firmy Breguet i Dassault. W celu koordynacji działań powołano wspólne przedsiębiorstwo SEPECAT (Société Europeene de Production de l'Avion d'Ecole de Combat et d'Appui Tactique). Samolot otrzymał nazwę SEPECAT ”Jaguar”. Do jego napędu wybrano silnik opracowany wspólnie przez firmy Rolls-Royce i Turbomeca, oznaczony początkowo RB.172/T-260, ostatecznie ”Adour”. Początkowo zakładano, że każda ze stron otrzyma po 150 samolotów, z tym, że Wielka Brytania chciała otrzymać tylko samoloty dwumiejscowe, a Francja po połowie: jedno- i dwumiejscowych.

Ponieważ projekt francuski był bardziej zaawansowany, ostatecznie przyjęto Br.121 za podstawę opracowania nowego samolotu. W styczniu 1967 r. zwiększono ilość planowanych samolotów do 200 szt. dla każdej ze stron. RAF miał otrzymać 110 samolotów dwumiejscowych i 90 jednomiejscowych. W 1970 r. zmieniono proporcję na 35/165 na korzyść jednomiejscowych. Podobną korektę przeprowadziła Francja: 40/160. Pierwszy prototyp nr 01 został oblatany miejsce 8.09.1968 r. Ostatni prototyp nr 08 oblatano 30.08.1971 r. (prototypy nr 09 i 10 przeznaczono do prób statycznych).

Do produkcji seryjnej zakwalifikowano cztery wersje:
- ”Jaguar” E, 02.11.1971 r. (wg [3]- 2.11.1972 r.), dwumiejscowy samolot szkolno-treningowy lotnictwa francuskiego;
- ”Jaguar” A, 20.04.1972 r., jednomiejscowy samolot taktyczny lotnictwa francuskiego. Zbudowano 2 prototypy oraz 160 samolotów seryjnych;
- ”Jaguar” S (”Jaguar” GR Mk.1), 11.10.1972 r., jednomiejscowy samolot taktyczny lotnictwa brytyjskiego. Zbudowano 2 prototypy i 165 samolotów seryjnych;
- ”Jaguar” B (”Jaguar” T Mk.2), 22.03.1973 r., dwumiejscowy samolot szkolno-treningowy lotnictwa brytyjskiego. Zbudowano 1 prototyp i 35 samolotów seryjnych;
- piąty prototyp przerobiony został na samolot pokładowy przystosowany do użytkowania z pokładów lotniskowców dla francuskiego lotnictwa morskiego Aeronavale. Przygotowano produkcyjny wariant ”Jaguar” M, jednak w 1972 r. z dalszego rozwoju zrezygnowano.

Produkcja samolotu została rozdzielona na połowy. Montaż ostateczny samolotów prowadzony był równolegle w Warton i Colomiers. Do służby liniowej we Francji wprowadzono je w 1972 r., w Wielkiej Brytanii w 1973 r. Całość zamówienia dla Francji i Wielkiej Brytanii została zrealizowana do 1978 r. (wg [3]- ostatni samolot ”Jaguar” M oblatano 14.12.1981 r.) W trakcie produkcji zmodyfikowano zespół napędowy, instalując w ostatanich czterdziestu samolotach silniki ”Adour” Mk.101. W czasie remontów na samolotach montowano silniki ”Adour” Mk.102, będące właściwie silnikami Mk.101, ale z podwyższonym ciągiem. W trakcie eksploatacji samoloty modernizowano. Samoloty francuskie otrzymały możliwość przenoszenia pocisku rakietowego do niszczenia stacji radiolokacyjnych AS.37 oraz pocisków rakietowych powietrze-ziemia typu AS.30. Samoloty francuskie weszły na wyposażenie 9 dywizjonów (escadron) należących organizacyjnie do 3 pułków (escadre). Przeznaczone były do bezpośredniego i pośredniego wsparcia wojsk lądowych, rozpoznania oraz do wykonywania ataku nuklearnego w każdych warunkach pogodowych.

W samolotach brytyjskich zainstalowano nowy zestaw nawigacyjno-celowniczy SNA Marconi NAVWASS i dalmierz laserowy Thomson-CSF TAV-38. Przebudowano 80 (wg [3]- 70) samolotów jednomiejscowych, oznaczonych GR Mk.1A. Niewielką ilość (wg [3]- 19) samolotów dwumiejscowych przeznaczono do szkolenia pilotów w lotach niskich w nocy. Samoloty te otrzymały oznaczenie T Mk.2A. Kilka sztuk T Mk.2 przystosowanych do szkolenia pilotów samolotów EAP (oznaczone ”Jaguar” ACT). Na początku lat 90-tych przeprowadzono modyfikację, nazywaną Granby (III). Obejmowała ona instalację węzłów mocowania rakiet powietrze-powietrze montowanych na górnej powierzchni skrzydeł, samoloty dodatkowo mogły na dwóch węzłach podskrzydłowych przenosić zasobniki walki radioelektronicznej oraz zasobniki z wyrzutnikami flar i dipoli. W 1994 r. rozpoczęto prace modyfikacyjne 12 (w tym 10 jednomiejscowych) ”Jaguarów”, oznaczone symbolem UOR 41/91. Miały być przystosowane do przenoszenia i bojowego wykorzystania laserowych podświetlaczy celów TIALD. Zmodernizowane samoloty otrzymały oznaczenie GR.1B, choć oficjalnie powinny zachować oznaczenie GR.1A. Przeróbką samolotów zajęła się agencja DERA, Pierwszy operacyjny samolot wystartował 11.01.1995 r.

Samoloty GR.1B okazały się udane, przystąpiono więc do modyfikacji pozostałych maszyn do podobnego standardu. Podjęta została decyzja o dwustopniowej modernizacji(w pierwszym okresie 40 jednomiejscowych i 7 dwumiejscowych, a w późniejszym ogółem odpowiednio 64 i 19). Pierwsza faza modernizacji, znana jako ”Jaguar 96” poprzez zastosowanie modyfikacji typowych dla Granby III miała na celu doprowadzenie wszystkich samolotów do standardu ”Jaguarów” poddanych przebudowie UOR 41/91. Ostatni z 10 samolotów planowanych do zmodernizowania do wersji GR.1B stał się pierwszym doświadczalnym samolotem programu ”Jaguar 96”. Pierwszy lot odbył w styczniu 1996 r. Modyfikacja dotyczyła 64 samolotów w wersji jednomiejscowej 1 17 dwuosobowych. Pierwszych pięć z nich od 24.03.1997 r. wzięło udział w działaniach lotniczych w przestrzeni powietrznej Bośni. Samoloty zmodyfikowane do standardu ”Jaguar 96” po dopuszczeniu do służby otrzymały oznaczenie ”Jaguar” GR.3 i ”Jaguar” T.4.

W efekcie realizowanych modernizacji powstały wówczas trzy odrębne wersje brytyjskich ”Jaguarów”: przystosowana do przenoszenia zasobników TIALD, rozpoznawcza i czysto uderzeniowa. Projekt ”Jaguar 97” miał na celu doprowadzenie wszystkich ”Jaguarów” RAF do takiej samej konfiguracji. Wszystkie samoloty miały być zdolne do przenoszenia zasobników TIALD (w wersji TIALD 400) i dysponować możliwością realizowania zadań rozpoznawczych. Najistotniejszą modyfikacją było włączenie do wyposażenia samolotu celownika nahełmowego GEC HMMS. Pozwolił on pilotowi ruchami głowy sterować sensorami zasobnika TIALD oraz głowicami śledzącymi pocisków rakietowych powietrze-powietrze. Samoloty otrzymały również otrzymają silniki ”Adour” Mk.106, będące przebudowanymi dotychczasowymi silnikami Mk.104. Zmodernizowany zespół napędowy ma charakteryzować się większą o 10% siłą ciągu. Prototyp odbył pierwszy lot 3.08.1998 r., do 1999 r. przeróbkom poddano tylko 40 samolotów w wersji GR i 7 wersji T. Samoloty ”Jaguar 97” otrzymały oznaczenie GR.3A.

Opracowano również eksportowe wersje ”Jaguara”: K(F) i K(T). Samoloty te nazywane są też ”Jaguar International”. Wersja ”Jaguar” K(F) jest to jednomiejscowy samolot taktyczny oparty konstrukcyjnie o samolot ”Jaguar” GR Mk.1. Wersja ”Jaguar” K(T) jest analogiem ”Jaguar” T Mk.2. Wersje eksportowe napędzane są silnikami Adour Mk.804. Samoloty zostały zamówione przez siły lotnicze Omanu, Ekwadoru, Nigerii i Indii. Do Omanu dostarczono 27 szt. w wersjach ”Jaguar International” OB (dwumiejscowa) i OS (jednomiejscowa), do Ekwadoru 12 szt. w wersjach ”Jaguar International” EB (dwumiejscowa) i ES (jednomiejscowa). Używane były bojowo w 1981 r. w czasie konfliktu Ekwadoru z Peru. Nigeria otrzymała 18 samolotów w wersjach ”Jaguar International” EB (dwumiejscowa) i ES (jednomiejscowa).

Do Indii dostarczono 40 samolotów (5 egz w wersji szkolnej ”Jaguar ” IT oraz 35 bojowych ”Jaguar ” IS) i sprzedano prawa licencyjne na produkcję. Indyjskie samoloty otrzymały nazwę ”Shamsher ”. Produkcję licencyjną rozpoczęto w 1984 r. (wg [3]- w 1981 r.) w zakładach HAL. Indyjskie ”Jaguary” były najdoskonalszymi samolotami tej rodziny. Wyposażone w silniki ”Adour” Mk.811 o zwiększonym ciągu posiadały rozbudowane wyposażenie nawigacyjno-celownicze. W 1985 r. samoloty otrzymały nowy system nawigacyjno-celowniczy DARIN, a następnie ulepszoną wersję DARIN II. Do 2006 r. w Indiach wyprodukowano 108 egz. wszystkich wersji, w tym: wersja jednomiejscowa IS- 69, wersja dwumiejscowa IT - 27, wersja jednomiejscowa morska IM- 12. Zaplanowano również dostarczenie do lat 2009-2010 kolejnych 20 samolotów w wersji IS. W latach 1987-1990 wykonywały zadania rozpoznawcze nad terytorium Sri Lanki w czasie walk wewnętrznych z separatystami tamilskimi, natomiast w czerwcu 1999 r. zostały użyte do zrzutu bomb na pozycje pakistańskie.

Francuskie ”Jaguary” były używane bojowo podczas konfliktu w Czadzie, Republice Środkowoafrykańskiej, Gabonie i Rwandzie. Samoloty francuskie i brytyjskie wzięły udział w czasie wojny w Zatoce Perskiej (początek 16.01.1991 r.). Ataków na jednostki irackie dokonywano zwykle z wysokości 30-100 m przy prędkości 800 km/h. Najczęściej stosowano bomby klasyczne 250 kg, znacznie rzadziej pociski AS.30 i działka pokładowe. Samoloty wykazały dużą przydatność w walce i zadowalającą odporność na uszkodzenia. Żaden samolot nie został stracony. Od września 1991 r. brytyjskie ”Jaguary” patrolowały strefę na północy Iraku, zakazaną dla lotów irackiego lotnictwa. Również francuskie samoloty brały udział w lotach rozpoznawczych nad terenami północnego Iraku oraz prowadziły nadzór nad południem Iraku. Od 1993 r. samoloty brytyjskie i francuskie wzięły udział w walkach w czasie konfliktu w byłej Jugosławii. 27.05.1995 r. miał miejsce pierwszy lot bojowy dwóch zmodyfikowanych ”Jaguarów” GR.1B nad Bośnią.

We Francji wycofywanie ze służby ”Jaguarów” rozpoczęło się już w 1987 r. Pod koniec swojej służby pozostawały wyłącznie na wyposażeniu dywizjonu EC 01.007. W dniu 1.07.2005 r. ”Jaguar” został oficjalnie wycofany ze służby z EC 01.007.

W Polsce.

Na samolotach SEPECAT ”Jaguar” loty zapoznawcze wykonywali również polscy lotnicy, m. in.:
- komendant Wyższej Szkoły Oficerskiej Sił Powietrznych gen. bryg. pil. Ryszard Hać,
- w czerwcu 2000 r., podczas wizyty lotników z 8 Eskadry Lotnictwa Taktycznego w bazie 41 Dywizjonu RAF w Coltishall, wykonywali oni loty zapoznawcze na samolotach "Jaguar" T.2 i BAe "Hawk". Zaznajomili się też teoretycznie z procedurą tankowania w powietrzu. Następnie mogli prześledzić ten manewr z pokładu tankowca VC.10,
- we wrześniu 2000 r. mjr pil. Józef Bajwoluk, gen. broni Stanisław Targosz, podczas wizyty Brytyjczyków w 8.elt, latali na samolocie "Jaguar" T.2 z 41 Sqn RAF,
- w czerwcu 2003 r., podczas polsko- francuskich ćwiczeń Chopin 2003, na francuskich samolotach "Jaguar" E z EC 01/007 wykonywali loty piloci z 40 Eskadry Lotnictwa Taktycznego.

Na początku 2010 r. Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie otrzymało samolot SEPECAT ”Jaguar” (nr ewid. XX 730) należący do Royal Air Force.

Konstrukcja:
Jedno- lub dwumiejscowy grzbietopłat o konstrukcji metalowej.
Płat trzyczęściowy. Część środkowa mocowana jest od góry do kadłuba. Skrzydła o skosie 40°. Konstrukcja metalowa, półskorupowa, dwudźwigarowa, krawędź natarcia o podwójnym skosie. Skrzydła nie mają lotek lecz przerywacze, współdziałające z pozio­mym usterzeniem płytowo-lotkowym. Płat wyposażony jest w dwuszczelinowe klapy na krawędzi spływu oraz w klapy przednie.
Kadłub o przekroju okrągłym, przechodzącym w owalny, a następnie w prostokątny. Zbudowany jest zgodnie z regułą pól. Konstrukcja półskorupowa. W tylnej części kadłuab zamontowane są hamulce aerodynamiczne i spadochron hamujący. Kabina zakryta, wyposażona w fotel katapultowany.
Usterzenie pionowe o układzie klasycznym (statecznik- ster), statecznik o konstrukcji półskorupowej, duralowy, dwudźwigarowy, ster przekładkowy. Skos usterzenia 43°. Usterzenie poziome wykonane w układzie płytowym. Konstrukcja przekładkowa.
Podwozie trójpodporowe z kołem przednim, chowane w locie do kadłuba. W tylnej części kadłuba zabudowano hak umożliwiający skrócenie dobiegu w układzie lin hamujących.

Uzbrojenie- 2 stałe działka DEFA kal. 30 mm lub Aden kal. 30 mm (w wersji T Mk.2- 1 działko Aden) oraz podwieszane na pięciu zamkach zewnętrznych (jeden podkadłubowy i cztery podskrzydłowe) o łącznej masie 4500 kg środków bojowych i paliwa w zbiornikach dodatkowych. Mogą to być: bomby klasyczne o wagomiarze 226 kg, 454 kg, 908 kg (lub 125 kg, 250 kg, 400 kg), bomby kasetowe BL 755 produkcji brytyjskiej lub francuskiej produkcji bomby Durandal o wagomiarze 195 kg oraz BLG-66 Belouga, bomby klasyczne SAMP o wagomiarach 250 i 500 kg, na zamku podkadłubowym- taktyczna bomba jądrowa AN-52, wyrzutnie Matra 155, Matra LR F1 lub Thomson Brand LR100-4 z pociskami niekierowanymi SNEB kal. 68 mm i 100 mm. Francuskie samoloty przenosiły pociski przeciwradiolokacyjne Martel oraz kierowane laserowo pociski rakietowe AS 30L i bomby BGL o masie 400 kg. Do samoobrony mogą być przenoszone samonaprowadzające pociski rakietowe Matra 550 ”Magic”,
- GR Mk.1A dodatkowo: pociski rakietowe powietrze-powietrze AIM-9G ”Sidewinder” kasety bombowe CBU-87, bomby naprowadzane laserowo Paveway II oraz rakiety CVW-7,
- GR Mk.3 (”Jaguar 96”) dodatkowo: pociski rakietowe powietrze-powietrze ASRAM,
- GR Mk.3A (”Jaguar 97”) dodatkowo: bomby kierowane laserowo typu Paveway II i Paveway III.
- w wersjach eksportowych istnieje możliwość zastosowania uzbrojenia produkcji amerykańskiej np. AIM-9P ”Sidewinder”. W wersji dla Indii zestaw uzbrojenia powiększono o możliwość stosowania pocisków rakietowych i bomb konstrukcji radzieckiej oraz dodatkowe węzły uzbrojenia na górnych powierzchniach skrzydeł, umożliwiające przenoszenie nad każdym skrzydłem po jednej wyrzutni pocisków rakietowych powietrze-powietrze ”Magic” lub AIM-9P.
- w wersji dla lotnictwa Marynarki Wojennej zestaw uzbrojenia powiększono o przeciwokrętowe kierowane pociski rakietowe ”Sea Eagle”.

Wyposażenie- system nawigacji i celowania Ferranti FIN 1060 lub FIN 1064, dla poszczególnych wersji samolotów. Dalmierz laserowy Ferranti 105D, system do pobierania paliwa w locie, podkadłubowe wyrzutniki flar i dipoli Tracor AN/ALE-40, zasobnik rozpoznawczy Vinten Type 18 Series 601 GP(1). W samolotach wersji francuskiej radar DECCA RDN-72 oraz podwieszany zasobnik rozpoznawczy RP 36P, ”Barracuda”, ”Phimat” lub ”Barax”, zasobniki CT51J z aparaturą zakłócającą BOA lub Calmar, w wersji brytyjskiej zasobnik walki radioelektronicznej AN/ALO-101.
Samoloty przeznaczone dla lotnictwa Marynarki Wojennej Indii posiadały radar Thomson-CSF Agave,
- GR.1 (wg [3])- cyfrowy system nawigacyjno-celowniczy NAVWASS firmy Marconi-Elliot z żyroskopową platformą bezwładnościową, centralą danych aerodynamicznych i autopilotem, laserowy dalmierz Ferranti 105 i laserowy podświetlacz obiektu ataku Ferranti 106,
- GR.1A- przenosił zasobnik rozpoznawczy wyposażony w 5 kamer fotograficznych (cztery typu Vinten F95 Mk 10 i jedną Mk7) oraz skaner pracujący w podczerwieni BAe 401, zasobnik zakłócający Phimat,
- GR.1B- laserowy podświetlacz celów TIALD,
- w ramach programu ”Jaguar 96” samoloty otrzymały: zintegrowany z GPS system nawigacji bezwładnościowej Ferranti FIN 1064C INAS oraz inteligentny system ostrzegający o niebezpiecznej odległości samolotu względem powierzchni ziemi GPWS,
- w ramach programu ”Jaguar 97” samoloty otrzymały: celownik nahełmowy GEC HMMS, zasobnik rozpoznawczy JRRP,

Napęd: 2 silniki dwuprzepływowe, zabudowane w kadłubie obok siebie, Rolls-Royce/Turboméca ”Adour” o ciągu 19,61 kN i 29,42 kN z dopalaniem, później:
- ”Adour” Mk.101 o ciągu 20,54 kN i 30,82 (wg [3]- 31,4) kN z dopalaniem,
- ”Adour” Mk.102 o ciągu 23,88 (wg [3]- 20,95) kN i 35,60 (wg [3]- 35,75) kN z dopalaniem,
- ”Adour” Mk.104, o ciągu 23,7 kN i 35,75 kN z dopalaniem,
- ”Jaguar” GR.3- ”Adour” Mk.106,
Wersje eksportowe- silniki ”Adour” Mk.804 o ciągu 23,40 kN i 38,25 kN z dopalaniem, w wersji dla Indii silniki ”Adour” Mk.811 o ciągu 24,60 kN i 35,75 kN z dopalaniem.

Dane techniczne ”Jaguar” (wg [1]):
Rozpiętość- 8,69 m, długość wersji jednomiejscowej- 15,52 m, długość wersji dwumiejscowej- 16,42 m, wysokość- 4,92 m, powierzchnia nośna- 24,00 m2.
Masa własna- 7000 kg, masa startowa- 11000 kg, masa startowa max- 15500 kg.
Max liczba Macha- 1,5 Ma, prędkość max- 1593 km/h, prędkość lądowania- 213 km/h, pułap- 14300 m, zasięg max- 4210 km, promień działania- 575-1315 km, czas lotu- 3 h.

Dane techniczne GR.1 (wg [3]):
Rozpiętość- 8,69 m, długość- 16,83 m, wysokość- 4,92 m, powierzchnia nośna- 24,18 m2.
Masa własna- 7000 kg, masa startowa- 11000 kg, masa startowa max- 15500 kg.
Prędkość max- 1700 km/h, wznoszenie- 75 m/s, pułap- 14300 m, promień działania- 540-1410 km.

Galeria

  • Samolot SEPECAT ”Jaguar” w zbiorach Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie. (Źródło: Copyright Zbigniew Jóźwik- ”Samoloty, śmigłowce, szybowce- fotografia lotnicza”).
  • SEPECAT ”Jaguar International”, rysunek w trzech rzutach. (Źródło: Skrzydlata Polska nr 30/1978).

Źródło:

[1] Cebulok P. ”Samolot Jaguar”. Nowa Technika Wojskowa nr 7-8/1993.
[2] Ciszek J. ”Modernizacja samolotów Royal Air Force”. Nowa Technika Wojskowa nr 3 i 4/1999.
[3] Bartosik S., Łaz M., Senkowski R. ”SEPECAT Jaguar”. Lotnictwo nr 3 i 4/2006.
[4] Gruszczyński J., Matusiak W., Zalewski K. ”Dęblin rozwija skrzydła”. Lotnictwo nr 6/2005.
[5] ”Nowe eksponaty Muzeum Lotnictwa Polskiego”. ”Samoloty.pl”
[6] Rybak E.F., Gruszczyński J. "Jaguary po raz drugi w Mirosławcu". Lotnictwo Wojskowe nr 5/2000.
[7]
Sałata D., Sałata K., Wrona A. "Uskrzydleni koniarze". Skrzydlata Polska nr 1/2004.
[8] "Samolot myśliwsko-szturmowy SEPECAT Jaguar International". Skrzydlata Polska nr 30/1978.
[9] Sałata D., Sałata K. "Jaguary z 41 (F) Squadron RAF". Aeroplan nr 3/2001.

blog comments powered by Disqus