RWD-13, 1935
(LWD-13)
W II połowie 1934 r., w Doświadczalnych Warsztatach Lotniczych, inż. Stanisław Rogalski, inż. Jerzy Drzewiecki i inż. Leszek Dulęba zaprojektowali na zamówienie LOPP samolot sportowy i turystyczny RWD-13. Był dalszym rozwinięciem challenge'owych RWD-6 i RWD-9. W trakcie projektowania samolot RWD-13 początkowo oznaczano RWD-6bis II. Prototyp zbudowany w końcu 1934 r., wykonał pierwszy 14.01.1935 r. (wg [7], wg innych źródeł- 15.01.1935 r.). W zimie i wiosną 1935 r. samolot przeszedł próby fabryczne. W maju prototyp przeszedł próby w ITL, po czym samolot wszedł do produkcji seryjnej. Samoloty seryjne różniło od prototypu owalne, zamiast prostokątnego, okienko dolne w drzwiach, dodatkowe podparcie zastrzałów rurką stalową, brak blokowania slotów, niższe usterzenie pionowe oraz dodanie drugich drzwi z prawej strony kabiny.
W sierpniu i wrześniu 1935 r. została ukończona pierwsza seria 7 (wg innych źródeł- 5) egz. RWD-13. Sześć samolotów przeznaczonych było dla aeroklubów, a jeden stał się egzemplarzem reklamowym wytwórni. Pierwsze seryjne RWD-13 zostały przekazane aeroklubom w listopadzie 1935 r. W 1936 r. zbudowano następne 12 samolotów.
W trakcie produkcji samolot był modyfikowany, m.in. zaokrąglono naroża okien, zmieniono wielkość i położenie dolnego okienka w drzwiach i zmniejszono wysokość górnego. Egzemplarze budowane na eksport były wyposażone w kółko ogonowe. Samoloty ostatnich serii oznaczano czasem RWD-13 bis.
RWD-13 był zasadniczym samolotem turystycznym naszych aeroklubów. Wykonywano na nim liczne rajdy zagraniczne. Kolejno 2 RWD-13 używały PLL "Lot" jako latające taksówki oraz po jednym RWD-13 miały: fabryka czekolady E. Wedel (o znakach SP-WDL) i Polskie Zakłady Philips (SP-PZP). Jeden egzemplarz o znakach SP-BJN otrzymał kpt. Jerzy Bajan oraz jeden RWD-13 używała Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. Używane były również w obozach Lotniczego Przysposobienia Wojskowego.
Na początku 1937 r. (wg [1], natomiast wg [3]- na przełomie 1936/1937 r.) Bronisław Żurakowski opracował wersję sanitarną. W prawym boku kadłuba umieszczono duże drzwi na nosze, a w kabinie wykonano podpórki do mocowania noszy oraz zmieniono rozmieszczenie foteli. Prototyp RWD-13S został opracowany i wykonany na koszt Polskiego Czerwonego Krzyża i oblatany 30.04.1937 r. Samolot przeszedł próby w IBTL od 19.05. do 4.06.1937 r. W wojsku RWD-13S otrzymał liczbowe oznaczenie typu: 12. W 1937 r. zbudowano 8 (wg [7]- tylko 4) seryjnych RWD-13S, a w latach 1938- 1939- 5 (wg [7]- 4) następnych. W 1938 r. powstała odmiana sanitarno- turystyczna RWD-13S/T o wymiennym wyposażeniu. Zbudowano trzy egzemplarze tej wersji. Razem zbudowano ponad 15 (wg [7]- co najmniej 12) egz. w obu odmianach.
W lipcu 1938 r. na Międzynarodowym Konkursie Lotnictwa Sanitarnego w Esch w Luksemburgu RWD-13S uzyskał II nagrodę po LWS-2 (wg [3], natomiast wg [1]- otrzymał nagrodę jako najlepszy samolot sanitarno- turystyczny, wg [7]- otrzymał nagrodę miasta Esch jako najlepszy samolot sanitarny). Samoloty RWD-13S/T były używane w aeroklubach, zaś RWD-13S w cywilnym i wojskowym lotnictwie sanitarnym. Przydzielano je do poszczególnych pułków i szkół lotniczych. Kilka pozostało w rezerwie Dowództwa Lotnictwa. We wrześniu 1939 r. posiadane RWD-13S rozdzielono pomiędzy eskadry.
W latach 1935-1939 wyprodukowano ok. 90 (wg [4]- ok. 100 egz., wg [7]- 83) samolotów RWD-13 wszystkich wersji.
Samoloty RWD-13 były eksportowane w latach 1936-1939 do 6 krajów: Hiszpanii, Brazylii, Palestyny, Iranu Jemenu i USA oraz budowane z licencji w Jugosławii, wg [2]- wyeksportowano co najmniej 20 egz.:
- Argentyna- w sierpniu 1939 r. 1 samolot RWD-13S został zamówiony przez Argentynę, ale nie został dostarczony przed wybuchem wojny,
- Brazylia- 8 (wg [2]- 6) egz. sprzedano do Brazylii. Ich nabywcami byli użytkownicy prywatni, Departament Lotnictwa Cywilnego oraz aeroklub w Santos,
- Egipt- miano dostarczyć 1 pokazowy samolot RWD-13T.
- Estonia- - 1 (wg [2]) samolot został sprzedany do Estonii, używany był na trasie Ryga- Tallin,
- Hiszpania- 4 (wg [7]- 3) egz. RWD-13 były używane jako łącznikowe w lotnictwie gen. Franco. Jeden z nich był używany do 1954 r. Wg [2]- Hiszpania prowadziła rozmowy na temat zakupu licencji, przerwane zostały w wyniku wybuchu wojny domowej w Hiszpanii,
- Iran- jeden RWD-13 trafił w kwietniu 1939 r. do Teheranu, przekazany irańskiemu następcy tronu Mohammadowi Rezie (późniejszemu szachowi Mohammadowi Rezie Pahlawi) w darze ślubnym przez prezydenta RP Ignacego Mościckiego,
- Jemen- 3 egz. sprzedane zostały do Jemenu, gdzie jeden z nich latał, zaś dwa pozostały nierozpakowane w skrzyniach,
- Jugosławia- trzy RWD-13 zostały zbudowane na licencji w Jugosławii w firmie Rogožarski S.A.: dwa dla aeroklubów i jeden dla lotnictwa wojskowego oraz trzy RWD-13S. W lotnictwie chorwackim był w latach 1941- 1945 jeden łącznikowy RWD-13 przejęty z lotnictwa jugosłowiańskiego,
- Palestyna- - w latach 1937-1939 izraelskie towarzystwo Aviron w Palestynie zakupiło dwa RWD-13 (wg innych źródeł- trzeci został odkupiony z Jemenu). Służyły one do lotów dyspozycyjnych, łącznikowych i transportowych dla żydowskich osadników oraz do regularnej lokalnej komunikacji lotniczej. W 1947 r. samoloty przejęła izraelska organizacja paramilitarna, a w 1948 r. izraelskie lotnictwo wojskowe. 17.12.1947 r. RWD-13 uzbrojony w kaemy został użyty do pierwszej akcji bojowej izraelskiego lotnictwa,
- USA- dwa RWD-13 były używane do lotów taksówkowych. Zostały w 1942 r. zmobilizowane do oddziałów cywilnych Gwardii Narodowej. Jeden z nich był w użyciu do 1950 r.
W 1939 r. 2 lub 3 (wg [1], wg [3]- kilka, wg [7]- 1) RWD-13 zakupiło polskie lotnictwo wojskowe do celów dyspozycyjnych. We wrześniu 1939 r. zmobilizowane RWD-13 były w wyposażeniu następujących jednostek: Sztabowa Eskadra Łącznikowa Naczelnego Dowództwa, Eskadra Sztabowa Dowództwa Lotnictwa, 31 Eskadra Rozpoznawcza, 10 Pluton Łącznikowy, Pluton Łącznikowy MDL, 161 Eskadra Myśliwska, 16 Eskadra Bombowa oraz Eskadra Dowództwa obrony Lwowa.
Do Rumunii ewakuowano 23 RWD-13 i 5 (wg [3], natomiast wg [1]- 3) RWD-13S. (Wg [4]- łącznie 25 egz. obu wersji). Od 1941 r. były w wyposażeniu eskadry lotnictwa sanitarnego (Eskadry Transnistria) oraz (od 1942 r.) 108 eskadry sanitarnej. Brały udział w wojnie niemiecko- sowieckiej. W chwili zakończenia wojny znajdowało się w Rumunii 21 sprawnych RWD-13, przydzielono je do 7 Pułku Lotnictwa Transportowego. Jeden samolot został ewakuowany 13.09.1939 r. do Szwecji, gdzie był początkowo używany w lotnictwie wojskowym jako Tp-11, a później (do 1952 r.) w lotnictwie cywilnym. Jeden (wg [2]- kilkanaście) RWD-13 został ewakuowany na Łotwę. Również jeden samolot w wersji RWD-13S został ewakuowany do Estonii. Z chwila wchłonięcia Estonii przez ZSRR w sierpniu 1940 r. samolot przejęli Sowieci. Jeden RWD-13S (lub RWD-13ST) był używany przez niemiecką Luftwaffe.
Z Rumunii po wojnie sprowadzono do Polski 4 RWD-13, w tym 1 RWD-13S. Po remoncie były używane do 1953 r. Wg [3] w Lotniczych Warsztatach Doświadczalnych inż. Tadeusz Sołtyk opracował w 1949 r. projekt przeróbki samolotu RWD-13S na pasażerski, którą wykonano w 1949 r. Samolot został wpisany do rejestru jako LWD-13. Służył jako dyspozycyjny w Ministerstwie Spraw Zagranicznych wykonywał kurierskie loty służbowe do 1955 r. Ostatni zachowany do dzisiaj kompletny samolot RWD-13 stanowi cenny eksponat Muzeum Lotnictwa w Krakowie. W 1989 r. przeszedł remont w Zakładzie Edwarda Margańskiego na Żarze. Samoloty RWD-13 były używane w 12 krajach, w tym w 10 przez lotnictwo wojskowe. RWD-13 był jednym z najbardziej udanych polskich samolotów sportowych.
Zachował się jeden latający RWD-13. Jest nim egzemplarz o numerze fabrycznym 286, wyprodukowany przez DWL w 1938 r. W 1999 r. znajdował się on w brazylijskiej miejscowości Itu, a jego posiadaczem byli bracia Amaro, kolekcjonerzy starych samolotów i zarazem właściciele linii lotniczych TAM (ich prezesem był wówczas Joao Amaro). W październiku 1999 r. Robert Pietracha i Piotr Woźniak wykonali 15- minutowy lot na RWD-13- jedynym na świecie latającym samolocie polskiej przedwojennej konstrukcji.
Konstrukcja:
Trzymiejscowy górnopłat zastrzałowy o konstrukcji mieszanej. W wersji sanitarnej RWD-13S załoga- 1 osoba, 1 chory na noszach oraz lekarz.
Płat prostokątny z zaokrąglonymi końcami, drewniany, dwudzielny, dwudźwigarowy (dźwigary skrzynkowe), do pierwszego dźwigara kryty sklejką, dalej- płótnem, podparty zastrzałami o układzie V. Profil płata IAW 192. wznios 2,5°. Przykadłubowe części skrzydeł pogrubione dla pomieszczenia zbiorników paliwa. Sloty automatyczne, sprzężone między sobą w celu jednoczesnego otwierania, zajmujące 2/3 rozpiętości płata. Lotki szczelinowe, wyważone dynamicznie, o obniżonej osi obrotu dla uzyskania dobrej sterowności w locie na dużych kątach natarcia. Skrzydła składane do tyłu do hangarowania.
Kadłub kratownicowy, spawany z rur stalowych, w tylnej części wykrzyżowany drutami. Pokrycie kadłuba płócienne, na szkielecie z listew drewnianych. Łoże silnika spawane z rur stalowych. Osłony silnika z blachy aluminiowej. Przekrój tyłu kadłuba jajowaty, zwrócony ostrzem w dół. Kabina zakryta. Z przodu dwa miejsca. Za kabiną bagażnik dostępny w locie, a obok tylnego fotela- miejsce na walizki. W RWD-13S rozplanowanie wnętrza kabiny było następujące. Lewy przedni fotel pilota- jak w RWD-13. Za nim fotel lekarza. Prawą stronę kabiny zajmowały nosze. Za fotelem pilota apteczka. Nad głową chorego elastyczny przewód dostarczający świeże powietrze. Z prawej strony kadłuba drzwi na nosze, spawane z rur stalowych, kryte płótnem. Pod kadłubem miejsce na zawieszenie ładunku, zrzucanego na małym spadochronie, zwalnianego przez pilota.
Usterzenie wolnonośne, drewniane. Stateczniki kryte sklejką, stery- płótnem. Statecznik poziomy przestawialny w locie. Profil usterzenia poziomego IAW 177.
Podwozie stałe, główne trójgoleniowe z amortyzatorami olejowo- powietrznymi PZL. Koła niskociśnieniowe Dunlop z hamulcami Bendix. Niektóre samoloty miały kroplowe osłony kół, wykonane z blachy aluminiowej. Płoza ogonowa z piórowych sprężyn stalowych.
Wyposażenie- tablica przyrządów wyposażona w prędkościomierz, wysokościomierz, busolę, obrotomierz, wskaźnik ciśnienia oleju oraz ewentualnie w pochyłomierz podłużny i zakrętomierz. Wskaźniki paliwa- wystające z dolnej powierzchni płatów.
Kabina wentylowana (dwa chwyty powietrza przy nasadzie skrzydeł) i ogrzewana.
Silnik- chłodzone powietrzem, 4- cylindrowe, rzędowe: PZInż. "Major 4" lub Walter "Major 4" albo De Havilland "Gipsy Major", rzadziej Cirrus "Hermes IV", wszystkie o mocy nominalnej 88 kW (120 KM) i mocy startowej 96 kW (130 KM).
Śmigło drewniane, dwułopatowe, stałe, Szomański. Dwa zbiorniki paliwa o łącznej pojemności 140 l. Zbiornik oleju w dole kadłuba, wystający na zewnątrz w celu chłodzenia.
Dane techniczne RWD-13 (wg [1] i [7]):
Rozpiętość- 11,5 m, długość- 7,85 m, wysokość- 2,05 m, powierzchnia nośna- 16,0 m2.
Masa własna- 530-535 (wg [3]- 550) kg, masa użyteczna- 360-400 (wg [3]- 340-380) kg, masa całkowita- 890-930 kg.
Prędkość max- 210 km/h, prędkość przelotowa- 180 km/h, prędkość min.- 67 km/h, wznoszenie- 3,8 m/s, pułap- 4200 m, zasięg- 900 km.
Dane techniczne RWD-13S (wg [3]):
Rozpiętość- 11,5 m, długość- 7,85 m, wysokość- 2,05 m, powierzchnia nośna- 16,0 m2.
Masa własna- 535 kg, masa użyteczna- 355 kg, masa całkowita- 890 kg, masa max- 930 kg.
Prędkość max- 210 km/h, prędkość przelotowa- 180 km/h, prędkość min.- 67 km/h, czas wznoszenia na 1000 m- 5', pułap- 4200 m, zasięg- 900 km, czas lotu- 5 h.
Galeria
Źródło:
[1] Dulęba L., Glass A. ”Samoloty RWD”. Wydawnictwo Komunikacji i Łączności. Warszawa 1983.[2] Glass A. ”Polskie konstrukcje lotnicze 1893-1939”. Wydawnictwo komunikacji i Łączności. Warszawa 1977.
[3] Morgała A. ”Samoloty wojskowe w Polsce 1924-1939”. Wyd. Bellona. Warszawa 2003.
[4] Krzyżan M. ”Samoloty w muzeach polskich”. Wydawnictwo Komunikacji i Łączności. Warszawa 1983.
[5] Mazur W. ”Wbrew regule, nieudane interesy z Jugosławią”. Militaria XX wieku nr 2/2005.
[6] Mazur W. ”Niepotrzebna broń (cz. II)”. Lotnictwo nr 2/2006.
[7] Glass A. ”Polskie konstrukcje lotnicze do 1939”. Tom 2. Wydawnictwo STRATUS. Sandomierz 2007.
[8] Pietracha R. "Rendez-vous z RWD-13". Przegląd Lotniczy Aviation Revue nr 1/2000.