M-10 (PZL M-10), 1975
W 1973 r. Polska i Jugosławia rozpoczęła wspólne prace nad przyszłymi samolotami dla potrzeb obu krajów i na sprzedaż na rynki trzecie. W dniu 11.04.1975 r. podpisane zostały Ogólne warunki współpracy naukowo- technicznej pomiędzy Polską Rzeczpospolitą Ludową a Socjalistyczną Federacyjną Republiką Jugosławii (znane pod skrótem PJWG - Polsko- Jugosłowiańska Współpraca Gospodarcza). Była to pierwsza w naszym przemyśle lotniczym po wojnie, próba uniezależnienia się od jedynie słusznej współpracy z ZSRR, swoista przeciwwaga dla wchodzącego wtedy w swe apogeum programu odrzutowego samolotu rolniczego PZL M15. Owa niezupełna polityczna słuszność programu PJWG zadecydowała o jego częściowym utajnieniu.
Został powołany wspólny zespół konstrukcyjny, pracujący równocześnie w Belgradzie i w Warszawie. Prowadzona była stała, często bezpośrednia wymiana informacji i doświadczeń. Pracownicy zespołu pochodzili z biur konstrukcyjnych zakładów UTVA Pancevo, Politechniki Belgradzkiej, WSK-Okęcie i Instytutu Lotnictwa. Ze strony polskiej zespołem kierował dr inż. Ryszard Orłowski z Instytutu Lotnictwa, z jugosłowiańskiej- prof. Stanojević z Politechniki Belgradzkiej. W pracach badawczych nad projektami zaangażowane były potencjały Politechniki w Belgradzie i Instytutu Lotnictwa w Warszawie. Inne osoby zaangażowane w prace nad programem po stronie polskiej: Andrzej Kardymowicz, Janusz Drozdowski, Sergiusz Musiatowicz, Wiesław Koperski i Kazimierz Kosiarek. Ze strony jugosłowiańskiej: Živojin Gradišar (prowadzący program), Tomislav Dragović, Sava Pustinja, Dragoslav Dimić, Stjepan Brodnjak, Haim Mejhaus, S. Zotović, M. Berković i Nebojša Živanović.
Efektem działania tego zespołu było opracowanie programu produkcji samolotów lekkich- o masie startowej do 5700 kg, który przewidywał wspólne skonstruowanie i budowę rodziny- trzech par samolotów, mogących zaspokoić różne wymagania odbiorców. Dokonano w tym celu analizy zastosowań samolotów lekkich oraz stawianych im wymagań. Na tej podstawie sformułowano założenia konstrukcyjne poszczególnych samolotów, wychodząc z dwóch podstawowych systemów wykorzystania samolotów (tj. systemu szkolenia i treningu oraz systemu lekkiego transportu), a także z zasadniczych właściwości startowych (dzieląc wszystkie projektowane maszyny na samoloty o normalnych właściwościach startowych i samoloty skróconego startu i lądowania).
Przewidywana na początku 1974 r. rodzina samolotów miała liczyć 8 podstawowych typów o konstrukcji modułowej całkowicie metalowej. Przewidywano w ich konstrukcji bardzo znaczną, wręcz optymistyczną, unifikację struktury (głównych zespołów i podzespołów), zespołów napędowych i wyposażenia. Podejście takie miało zapewnić ułatwienie i obniżenie kosztów produkcji, a przez to uzyskanie możliwie niskich cen jednostkowych oraz ujednolicenie ich obsługi. Poziom unifikacji struktur samolotów, jaki przewidywano, był bardzo wysoki i nigdzie przedtem w praktyce nie spotykany.
Terminarz realizacji programu produkcyjnego przewidywał rozpoczęcie produkcji pierwszego z typów od początku 1977 r. Jednocześnie przewidywał on podjęcie produkcji samolotu rolniczego PZL-106 "Kruk" od 1975 r. oraz zakończenie produkcji samolotów PZL-104 "Wilga" i UTVA-66 do końca 1980 r.
Wspólnie projektowane samoloty polsko- jugosłowiańskie otrzymały oznaczenia M-10, M-11, M-12, M-13, M-20, M-21, M-22 i M-23- nie mają one jednak nic wspólnego ze stosowanymi w tych samych latach i później oznaczeniami samolotów konstruowanych w WSK PZL-Mielec. Wspólne biuro konstrukcyjne zdążyło opracować do połowy 1975 r. dokumentację prototypu pierwszego samolotu, oznaczonego roboczo M-10. Mniej zaawansowana była dokumentacja projektowa następnego, M-11.
Pod koniec 1975 r. zapadła w Polsce decyzja o przerwaniu współpracy i nastawieniu się na zakup licencji jako metody osiągnięcia szybszego postępu i lepszych wyników gospodarczych. Zamiast własnych konstrukcji polsko- jugosłowiańskich zakupiono licencje szkolno- sportowego i turystycznego SOCATA "Rallye" (jego konkurentami były samoloty Grumman American AA-1 "Trainer" i Rockwell "Commander 111" / "Commander 112") oraz dyspozycyjno- służbowego Piper PA-34 "Seneca II", podjęto także współpracę nad rozwojem małego samolotu pasażerskiego Piper PA-35 "Pocono" (projekt PZL M19).
Samolot szkolny M-10 (wg [3]- w Polsce samolot posiadał również oznaczenie PZL M-10) miał być przeznaczony był do szkolenia podstawowego, szkolenia w akrobacji, szkolenia nawigacyjnego i do holowania szybowców. Przewidywana w 1974 r. cena miała wynosić 1 100 000 zł. Planowano rozpoczęcie produkcji seryjnej na początek 1977 r. Osamotniona strona jugosłowiańska zdecydowała się dokończyć samodzielnie program samolotu M-10. Jest on znany jako szkolno- treningowy UTVA-75, zbudowany w znaczącej liczbie dla potrzeb lotnictwa wojskowego Jugosławii i rozwijany do końca XX wieku.
Konstrukcja.
Dwumiejscowy dolnopłat o konstrukcji metalowej.
Płat o obrysie prostokątnym. Klapy szczelinowe napędzane mechanicznie.
Kabina zakryta, sterownice zdwojone.
Usterzenie poziome o obrysie prostokątnym. Trymery na sterach wysokości i kierunku.
Podwozie trójkołowe podwoziem z kołem przednim, stałe. Koła podwozia głównego na wahaczach, wyposażone w tarczowe hamulce hydrauliczne.
Wyposażenie- zestaw przyrządów IFR lub VFR.
Instalacja paliwowa dostosowana do akrobacji.
Silnik- Lycoming I0-360 o mocy 132 kW (180 KM)
Śmigło o stałej prędkości obrotowej lub o stałym skoku.
Dane techniczne M-10, obliczeniowe (wg [2]):
Rozpiętość- 9,5 m, długość- 7,2 m, wysokość- 3,3 m, powierzchnia nośna- 14,3 m2.
Masa własna- 590 kg, masa całkowita- 900 kg.
Prędkość max- 235 km/h, prędkość przelotowa- 210 km/h, wznoszenie- 5,5 m/s, zasięg- 850 km, czas lotu- 6 h.
Źródło:
[1] ”Problemy rozwoju samolotu PZL-106 Kruk”. Polska Technika Lotnicza. Materiały Historyczne nr 4/2007.[2] Makowski T. "Polsko- jugosłowiańskie konstrukcie lotnicze". Skrzydlata Polska nr 6/2006.
[3] Glass A. "Polskie tłokowe samoloty szkolne i treningowe". Technika Lotnicza i Astronautyczna nr 4-5/1985.
[4] Glass A., Kubalańca J. "Polskie konstrukcje lotnicze 1939-1954". Tom 5. Wydawnictwo STRATUS. Sandomierz 2013.