PZL S-4 (S-3) "Kania", 1951
(S-3 "Kania 1", "Kania 2", "Kania 3")
Doświadczenia uzyskane przy budowie oraz eksploatacji samolotu PZL S-1, a ponadto wskazówki otrzymane z Głównego Instytutu Lotnictwa pozwoliły kpt. inż. Eugeniuszowi Stankiewiczowi na opracowanie projektów następnych samolotów. Pierwszy z nich, S-2 nie został zrealizowany. Kolejny, zaprojektowany w 1950 r., S-3 "Kania 1" (lub "Kania"), zbudowano w Szybowcowych Zakładach Doświadczalnych w Bielsku. Prace warsztatowe rozpoczęto pod koniec 1950 r. Po sześciu miesiącach prototyp był gotowy i został oblatany 17.05.1951 r.
Maszyna stanowiła dalszy etap studium rozwojowego konstrukcji kpt. inż. E. Stankiewicza. Samolot powstał dzięki poparciu władz wojskowych. Przeznaczony był do holowania szybowców i swym kształtem i osiągami był zbliżony do popularnego przed wojną samolotu RWD-8. Samolot wykazał dobre właściwości pilotażowe i bardzo dobre osiągi. Startował z 80 m, miał prędkość minimalną 55 km/h, wznoszenie 4,5 m/s, pułap 5000 m. W ciągu 6 min. holował szybowiec na 1000 m. Dla szybowników mogła być dobrym samolotem holującym. CSS-13 produkowany wówczas w kraju, przy tym samym silniku M-11D o mocy 92 kW (125 KM), miał prędkość wznoszenia 2,4 m/s, rozbieg 145 m, pułap 3100 m, a na wyholowanie szybowca na 1000 m potrzebował 14 min. czasu. "Kania" byłaby znacznie tańsza w produkcji i eksploatacji od CSS-13. Mogła służyć nie tylko do holowania szybowców, lecz również do szkolenia oraz do skoków spadochronowych.
W końcu maja 1951 r. samolot przekazano do Instytutu Lotnictwa. Z powodu niekompletności obliczeń oraz zbyt słabej konstrukcji podwozia nie został dopuszczony do eksploatacji. Pozostawiony na Gocławiu bez dalszych zainteresowań uległ zniszczeniu.
W 1956 r., gdy sprawa samolotu "Kania" znalazła się na łamach prasy, zainteresowano się tym samolotem i zakładom WSK-Mielec powierzono wykonanie nowego prototypu. W zespole młodych konstruktorów pod kierunkiem inż. E. Stankiewicza, zmodyfikowano dokumentację samolotu. Od swej poprzedniczki różnił się drobnymi szczegółami, takimi jak np. brak owiewki za drugą kabiną, zmiana konstrukcji piramidki i konstrukcji goleni podwozia. W październiku 1956 r. dokumentacja była gotowa. W trakcie budowy samolotu wprowadzono kilka zmian, które opóźniły budowę prototypu. Dodano osłony silnika i kołpak śmigła, przeprojektowano tablicę przyrządów oraz przerobiono skrzela skrzydłowe. Budowę samolotu zakończono w sierpniu 1957 r.
Drugi prototyp otrzymał oznaczenie S-4 "Kania 2" i został oblatany 9.09.1957 r. (wg [1] i [4]- 2.09.1957 r., natomiast wg [2]- 3.09.1957 r.). Samolot ten różnił, się wieloma rozwiązaniami konstrukcyjnymi od swego pierwowzoru. Próby fabryczne prototyp przeszedł w czasie od 2.09.1957 r. do 24.02.1958 r. Po ich przejściu samolot został zarejestrowany ze znakami SP-PAA. Był demonstrowany na Szybowcowych Mistrzostwach Świata w 1958 r. w Lesznie, budząc duże zainteresowanie wśród zagranicznych ekspertów, zwłaszcza pokazami holowania kilku szybowców.
Ostatecznie dopracowaną postać maszyny reprezentował trzeci prototyp S-4 "Kania 3" (SP-PBB), który zbudowano w WSK Mielec i oblatano w dniu 19.09.1958 r. (wg innych źródeł- został zbudowany w Lotniczych Zakładach Naprawczych w Krośnie- informacja błędna). Samolot przeszedł próby fabryczne od 19.09.1958 do 15.05.1959 r., a następnie w 1960 r. próbę państwową w Instytucie Lotnictwa. Obydwa prototypy wykorzystywane były w Aeroklubie Mieleckim, gdzie cieszyły się bardzo dobrą opinią.
Rozpoczęto również budowę kolejnego prototypu oznaczonego jako PZL S-4 "Kania 4" (SP-PBE), który został ukończony dopiero w 1963 r. (wg innych źródeł- 1964 r.) w Lotniczych Zakładach Naprawczych w Krośnie. Ponadto wyremontowano SP-PBB, a SP-PAA doprowadzono do postaci finalnej. Wszystkie trzy „Kanie" w 1964 r. weszły do użytku w aeroklubach.
Jakkolwiek pierwsze dwa prototypy S-1 i S-3 nosiły szachownicę, stanowiąc propozycje sprzętowe dla wojska, to w swych ostatnich wersjach stały się typowymi maszynami aeroklubowymi. Rozwinięty w drodze ewolucji samolot, przeszedł próby fabryczne i państwowe oraz eksploatację próbną, otrzymując opinię maszyny udanej, mającej prawidłowe cechy pilotażowe. S-4 "Kania 3" został dopuszczony do eksploatacji w zakresie nauki pilotażu, akrobacji podstawowej, lądowania w terenie przygodnym i holowania szybowców- nawet trzech. Pomimo, że "Kania" zdobyła znaczną popularność, do produkcji seryjnej tego udanego samolotu nie doszło. Główną przyczyną stało się zaprzestanie w 1957 r. produkcji silników M-11D. Ponadto w 1963 r. pojawił się nowoczesny samolot PZL-104 "Wilga".
Obecnie trzeci prototyp S-4 "Kania 3" (SP-PBB) znajduje się w Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie, a jego wtórnik SP-PBE w końcu lat 1970 -tych używany był nadal w Aeroklubie Mieleckim.
Konstrukcja:
Dwumiejscowy górnopłat zastrzałowy (parasol) o konstrukcji drewnianej.
Skrzydło o obrysie prostokątno- trapezowym, o skosie krawędzi natarcia 5° i wzniosie 2°, wsparte na dwóch zastrzałach i piramidce, dwudzielne, konstrukcji drewnianej, jednodźwigarowe. Profil NACA 23012. Keson kryty sklejką, dźwigar skrzynkowy. Cześć zadźwigarowa kryta płótnem. W części nad kadłubowej skrzydło zwężone w celu ułatwienia wsiadania do kabiny. Naprzeciw lotek, w kesonie stałe skrzela (sloty). Lotki szczelinowe, wychylane różnicowo. Szkielet lotek drewniany, pokrycie płócienne. Na prawej lotce blaszka wyważająca. Między lotkami a zwężoną częścią skrzydła- klapy krokodylowe konstrukcji metalowej, napędzane elektrycznie. Zastrzały drewniane, podparte w połowie długości rurkami stalowymi. Piramidka z rur stalowych.
Kadłub o przekroju owalnym, drewniany, konstrukcji półskorupowej. Pokrycie ze sklejki oklejonej płótnem, wręgi i cztery podłużnice- sosnowe. Z przodu kadłuba łoże silnika osłonięte blachami duralowymi. Za przegrodą ogniową z blachy duralowej, przed kabiną- zbiornik paliwa. Kabiny odkryte, osłonięte wiatrochronami ze szkła organicznego, fotele jeden za drugim. Za odchylanym oparciem fotela drugiej kabiny znajduje się bagażnik. Na końcu kadłuba, nad płozą, zaczep do linki holowniczej.
Usterzenie o obrysie trapezowym. Statecznik poziomy niedzielony, podparty zastrzałami z rur stalowych. Profil usterzenia poziomego NACA 0009, usterzenia pionowego NACA 0006. Stateczniki jednodźwigarowe, kryte sklejką. Stery z rogowym odciążeniem aerodynamicznym. Szkielet sterów drewniany, pokrycie płócienne. Ster wysokości wyposażony w klapkę wyważającą, ster kierunku- w blaszkę wyważającą.
Podwozie główne trójgoleniowe, bezosiowe, spawane z rur stalowych. Golenie boczne pokryte płótnem. Amortyzacja za pomocą sznurów gumowych na goleniach wewnętrznych. Koła o wymiarach 500 x 150 wyposażone w hamulce mechaniczne. Płoza ogonowa stalowa, obrotowa, niesterowana, zakończona stalowym okuciem, amortyzowana sznurem gumowym.
Wyposażenie- w obu kabinach komplet przyrządów pokładowych, na który składają się prędkościomierz, wysokościomierz, wariometr, zakrętomierz, busola, obrotomierz, kontroler silnika i termometr mieszanki. W tylnej kabinie, która jest główna, znajduje się ponadto paliwomierz, pompka zastrzykowa i gałka wyzwalania wyczepu linki holowniczej.
W kadłubie, pod bagażnikiem akumulator 24 V zasilający napęd klap, światła pozycyjne i reflektor do lądowania.
Silnik- pięciocylindrowy, gwiazdowy, chłodzony powietrzem M-11D o mocy startowej 92 kW (125 KM) i mocy trwałej 85 kW (115 KM).
Łoże silnika z rur stalowych, śmigło dwułopatowe, drewniane, stałe typu WD-451 o średnicy 2,4 m z piastą osłoniętą kołpakiem. Zbiornik paliwa o pojemności 165 l, zbiornik oleju o pojemności 15 l umieszczony przed ścianą ogniową.
Dane techniczne (wg [1]):
Rozpiętość- 12,16 (wg [2]- 12,13) m, długość- 8,72 (wg [2]- 8,58) m, wysokość- 2,35 m, powierzchnia nośna- 19,7 m2.
Masa własna- 660 (wg [2]- 653) kg, masa użyteczna- 298 kg, masa całkowita- 975 (wg [2]- 951) kg.
Prędkość max- 171 km/h, prędkość przelotowa- 130 km/h, prędkość min.- 63 km/h, wznoszenie- 4,5 m/s, pułap- 5100 m, zasięg- 580 (wg [2]- 980) km.
Dane techniczne S-4 "Kania 3" (wg [5]):
Rozpiętość- 12,16 m, długość- 8,72 m, wysokość- 2,35 m, powierzchnia nośna- 19,7 m2.
Masa własna- 660 kg, masa użyteczna- 315 kg, masa całkowita- 975 kg.
Prędkość dopuszczalna nurkowania- 260 km/h, prędkość max- 171 km/h, prędkość przelotowa- 130 km/h, prędkość lądowania- 63 km/h, wznoszenie- 4,5 m/s, pułap- 5100 m, zasięg- 580 km.
Galeria
Źródło:
[1] Glass A. ”Samoloty PZL 1928-1978”. Wydawnictwo Komunikacji i Łączności. Warszawa 1980.[2] Krzyżan M. ”Samoloty w muzeach polskich”. Wydawnictwo Komunikacji i Łączności. Warszawa 1983.
[3] Morgała A. ”Polskie samoloty wojskowe 1945-1980”. Wydawnictwo MON. Warszawa 1980.
[4] Praca zbiorowa ”Konstrukcje lotnicze Polski Ludowej”. Wydawnictwo Komunikacji i Łączności. Warszawa 1965.
[5] Glass A., Kubalańca J. "Polskie konstrukcje lotnicze 1939-1954". Tom 5. Wydawnictwo STRATUS. Sandomierz 2013.