CSS-13 (CSS S-13), 1948

Samolot wielozadaniowy (szkolny, sportowy, łącznikowy, sanitarny i rolniczy). Polska.
Pierwszy CSS-13 (SP-AKZ) zbudowany w 1948 r. w WSK w Mielcu. (Źródło: Glass A. ”Polskie konstrukcje lotnicze 1939-1954”. Tom 5).
W 1947 r. lotnictwo wojskowe zamówiło w naszym przemyśle licencyjne samoloty wielozadaniowe Polikarpow Po-2. Dokumentacja otrzymana z ZSRR przedstawiają zmodyfikowaną postać Po-2, produkowaną przez radziecką wytwórnię po wojnie do 1949 r. Wersja była opracowana przez zespół pod kierunkiem G. L Bakszajewa, głównego konstruktora wytwórni, następcy N. N. Polikarpowa. Dokumentacja licencyjna została opracowana w Centralnym Studium Samolotów pod kierunkiem mgr. inż. Stanisława Lassoty. Samolot otrzymał oznaczenie CSS-13. W 1948 r. została podjęta produkcja samolotu w PZL-Mielec (WSK nr 1 w Mielcu), gdzie w grudniu 1948 r. (wg [1], natomiast wg [2]- w 1950 r., co jest informacją błędną) oblatano pierwszy egzemplarz CSS-13. W 1949 r. przeprowadzono w Instytucie Lotnictwa homologację samolotu, poprzedzającą produkcję wielkoseryjną. Następnie wyprodukowano ponad 180 egz.

Pierwsze samoloty CSS-13 skierowano do jednostek wojskowych i aeroklubów Ligi Lotniczej w 1949 r. Na początku 1950 r. aerokluby otrzymały duże ilości szkolno-treningowych samolotów CSS-13. Wkrótce wyposażono w te samoloty również szkoły lotnicze: Oficerską Szkołę Lotniczą w Dęblinie, cywilne Centrum Wyszkolenia Ligi Lotniczej w Ligotce Dolnej oraz Centrum Wyszkolenia Spadochronowego w Nowym Targu. Wojsko przejęło 117 egz.

W 1950 r. przerwano w Mielcu produkcję CSS-13. Wobec dalszego zapotrzebowania na samoloty tego typu zamierzano budować je w powstającym nowym zakładzie WSK Świdnik. Jednak po zmianie założeń produkcyjnych tej wytwórni i przejściu na koprodukcję w budowie innych samolotów, linię technologiczną CSS-13 przeniesiono ostatecznie do WSK nr 4 w Warszawie na Okęciu. Pierwszy egzemplarz seryjny został oblatany 8.02.1952 r. Przez pewien okres niektóre zespoły, jak skrzydła i usterzenie wykonywane były przez WSK nr 5 w Łodzi, ale z biegiem czasu i tę produkcję przekazano na Okęcie. Produkcję zakończono w 1955 r. po wypuszczeniu z WSK Okęcie ok. 320 (wg innych źródeł 311) egz. Razem z poprzednimi 180 egz. z WSK Mielec powstało łącznie ok. 500 CSS-13 (bez wersji sanitarnej CSS S-13). Z tego dla wojska dostarczono ok. 300 egz., dla aeroklubów 180 i na eksport 20.

W 1953 r. sprzedano do Rumunii i na Węgry około 20 ezg. CSS-13. Nieco później APRL odprzedał do Korei 1 egz., a do NRD kilkanaście następnych maszyn.

W latach 1953-1955 (wg [7]- 1953-1954) PLL ”Lot” otrzymały 20 samolotów CSS-13, z których 19 przystosowano do celów rolniczych. Przeróbki dokonano w Zakładach Sprzętu Lotnictwa Sportowego nr 3 w Poznaniu, zabudowując aparaturę według dokumentacji radzieckiej. W miejscu drugiej kabiny usytuowany był zbiornik dla 250 kg preparatów chemicznych. W 1956 r. samoloty rolnicze zostały przekazane aeroklubom, w związku z przejęciem przez APRL akcji opylania upraw i lasów.

W pierwszej połowie lat 1950-tych CSS-13 stanowiły podstawowy sprzęt w eskadrach i kluczach łącznikowych wojsk lotniczych. Standardową wersją były samoloty szkolno-łącznikowe. Dla potrzeb wojska produkowano również wersje bombową. Pod skrzydłem zabudowane były zamki bombowe DER-7, na grzbiecie kadłuba zamocowany był stojak, na którym zamocowano ruchomy karabin maszynowy SzKAS. Samoloty CSS-13 w tej wersji były stosowane do kruszenia wiosennych zatorów lodowych na Wiśle i Odrze. CSS-13 były wykorzystywane przez jednostki lotnictwa marynarki wojennej oraz w Wojskach Ochrony Pogranicza. Dowództwo WOP wprowadziło samoloty do patrolowania granicy państwa zarówno na jej odcinku morskim, jak i lądowym. Samodzielna eskadra lotnictwa WOP, wyposażona w samoloty CSS-13, została sformowana w pierwszej połowie 1957 r.
Polskie jednostki wojskowe użytkujące samoloty CSS-13:
- klucz lotnictwa łącznikowego 1 Korpusu Obrony Powietrznej Kraju,
- 36 Specjalny Pułk Lotniczy na Okęciu, używane były w latach 1949-1957.

Od 1955 r. wojsko zaczęło stopniowo przekazywać samoloty CSS-13 aeroklubom i do 1962 r. przekazano 209 egz. W aeroklubach CSS-13 były nadal w szerokim zakresie wykorzystywane w latach 1960-tych. Oprócz szkolenia w pilotażu podstawowym, pilotażu bez widoczności ziemi i lotów treningowych, stosowano je również do wywożenia skoczków, holowania szybowców, lotów dyspozycyjnych itd. W październiku 1962 r. Instytut Lotnictwa przeprowadził próby w locie samolotu CSS-13 wyposażonego eksperymentalnie w mocniejszy silnik M-11FR. W wyniku zmiany samolot zyskał nieco na prędkości i wznoszenia oraz osiągnął pułap wyższy o 300 m. Uznano jednak, że nieznaczny wzrost niektórych osiągów nie uzasadnia stosowania mniej ekonomicznego silnika. Większość CSS-13 skasowano na przełomie lat 1960-tych i 1970-tych. Jednak w niektórych aeroklubach do 1976 r. używane były pojedyncze egzemplarze, jak np. w Aeroklubie Grudziądzkim, Aeroklubie RÓW w Rybniku, w Aeroklubie Kujawskim we Włocławku i w Aeroklubie Szczecińskim. W stanie pełnej sprawności do lotu utrzymano szczeciński CSS-13 SP-AOL, który demonstrowano w powietrzu w 1978 r.

W dniu 1.01.2006 r. w polskim rejestrze statków powietrznych znajdowało się 6 samolotów CSS-13 (w tym min.: Aeroklub Polski- 3 egz., dyspozycyjne- 2 egz., prywatne- 1 egz.), natomiast 1.01.2007 r. nawet 7 egz.

Na początku lat 1950-tych w wyniku zapotrzebowania lotnictwa sanitarnego na nowe samoloty powstała wersja sanitarna CSS S-13. Dokumentacja została opracowana w Instytucie Lotnictwa w 1953 r. pod kierunkiem mgr. inż. Tadeusza Sołtyka. Chory umieszczony został na noszach, ustawionych na grzbiecie kratownicy kadłuba. Nosze były osłonięte pokrywą odchylaną na bok, umocowaną na zawiasach. Pokrywa stanowiła całość z oszkloną limuzynką, osłaniającą pilota i lekarza. Prototyp powstał w wyniku przebudowania seryjnego egzemplarza CSS-13. Oblot prototypu został wykonany 6.10.1953 r. Próby w locie wykazały pewną niestateczność podłużną samolotu. Wkrótce S-13 został jednak dopracowany konstrukcyjnie w biurze konstrukcyjnym WSK Okęcie przez zespół inż. Stanisława Lassoty i oddany do produkcji seryjnej. W latach 1954-1955 w WSK nr 4 Okęcie zbudowano 59 samolotów CSS S-13 (wg [2]- 55 egz.), z tego 50 nowych i 9 przerobionych ze szkolno-łącznikowych, w tym 6 z CSS-13 i 3 z Po-2. Jeden S-13 był zbudowany w nietypowej postaci z trzema otwartymi kabinami dla transportu chorego w pozycji siedzącej. Zbudowano również w 1 egz. pasażerską odmianę S-13, oznaczoną CSS-13P, z trzymiejscową krytą kabiną. Samolot ze znakami SP-KPE służył w latach 1954-1971 jako samolot dyspozycyjny WSK Okęcie.

40 samolotów CSS S-13 zostało przeznaczonych dla, wojska, a 19 zakupiło w 1955 r. lotnictwo cywilne. W związku z niedostatkiem tego rodzaju samolotów i dalszym zapotrzebowaniem lotnictwa cywilnego, zapadła decyzja przebudowania eksploatowanych samolotów CSS-13 na samoloty CSS S-13. Przeróbki zostały zlecone Zakładom Sprzętu Lotnictwa Sportowego nr 3 w Poznaniu. Powstało w ten sposób dalszych 38 samolotów sanitarnych, w tym dwóch z oryginalnych samolotów radzieckich Po-2. Samoloty CSS S-13 były eksploatowane w lotnictwie wojskowym od 1954 do końca 1958 r. (wg innych źródeł- do 1957 r.). W latach 1956-1958 wojsko przekazało do resortu zdrowia 37 S-13. Razem w lotnictwie cywilnym znalazło się 56 S-13. Maszyny te były wykorzystywane dla transportu chorych do 1965 (wg innych źródeł- 1967) r. W kilku pojedynczych przypadkach samoloty te latały jeszcze w latach 1970-tych. Niewielką liczbę samolotów sanitarnych CSS S-13 użytkowało też lotnictwo sportowe.

Łącznie zbudowano ok. 550 CSS-13 we wszystkich wersjach i odmianach.

Na początku lat 1980- tych w Lotniczych Zakładach Produkcyjno-Naprawczych APRL w Krośnie wyremontowane zostały dwa samoloty CSS-13, które posiadały znaki rejestracyjne:
- SP-APD- oblatany 1.08.1982 r. przez Witolda Świadka. Samolot ten został praktycznie zbudowany od podstaw gdyż kadłub usterzenie pionowe i poziome zostało wyprodukowane w całości a skrzydła odbudowane z kawałków przez stolarzy Sajdaka i Bigosa. Brygadą mechaników dowodził Stanisław Kubal z Tadeuszem Draczem, w brygadzie pracowali również Mariusz Kubal (syn majstra ) Tadeusz Kubal i Zdzisław Banasik,
- SP-AOL- pierwszy lot wykonał w sierpniu 1984 r., oblatywacz Witold Świadek. Silnik do tego samolotu został wydobyty ze składnicy (po złomowaniu w latach 1960- tych), przywrócony przez mechaników do życia uruchomił się za drugim pociągnięciem śmigła. Śmigło do tego samolotu zostało zdjęte ze ściany w gabinecie dyrektora i wyremontowane.

W 1992 r. w Lotniczych Zakładach Produkcyjno-Naprawczych rozpoczęto bu­dowę replik samolotu CSS-13 według oryginalnych planów i z użyciem oryginalnych części. Powstało kilka egzemplarzy. Jeden z nich, sfinansowany przez Dowództwo Wojsk Lotniczych, tra­fił do Aeroklubu Orląt w Dęblinie. W 2004 r. samolot odkupił właściciel firmy Silvair.

Konstrukcja:
Dwumiejscowy, wersja CSS S-13 trzymiejscowy (pilot, lekarz i chory na noszach), dwupłat o konstrukcji drewnianej.
Skrzydła dwudźwigarowe, kryte płótnem. Płat górny trójdzielny, dolny dwudzielny. Komora płatów usztywniona rozpórkami z rur duralowych o przekroju kroplowym i taśmami stalowymi.
Kadłub- kratownica przestrzenna z drewnianych prętów, usztywniona wykrzyżowaniami z drutu stalowego. Przednia i górna część kadłuba pokryta była sklejką, boki i spód płótnem. Kabiny odkryte.
Usterzenie pokryte płótnem. Usterzenie poziome podparte zastrzałami.
Podwozie klasyczne stałe.

Uzbrojenie- 1 ruchomy karabin maszynowy SzKAS kal. 7,62 mm, zamocowany na stojaku za tylną kabiną. Udźwig bomb- 300 kg.

Silnik- gwiazdowy M-11D o mocy startowej 92 kW (125 KM) i trwałej 85 kW (115 KM).

Dane techniczne CSS-13 (wg [1]):
Rozpiętość- 11,4 m, długość- 8,2 (wg [2] i [6]- 8,17) m, wysokość- 3,1 m, powierzchnia nośna- 33,2 (wg [2] i [6]- 33,15) m2.
Masa własna- 770 (wg [6]- 723) kg, masa użyteczna- 350 (wg [6]- 334) kg, masa całkowita- 1120 (wg [6]- 1057) kg.
Prędkość max- 150 km/h, prędkość przelotowa- 110 km/h, prędkość min.- 70 km/h, wznoszenie- 2 m/s, pułap- 3000 m, zasięg- 700 (wg [6]- 650) km.

Dane techniczne CSS S-13 (wg [2]):
Rozpiętość- 11,4 m, długość- 8,17 m, wysokość- 3,1 m, powierzchnia nośna- 33,15 m2.
Masa własna- 900 kg, masa użyteczna- 368 (wg [6]- 364) kg, masa całkowita- 1268 (wg [6]- 1264) kg.
Prędkość max- 162 km/h, prędkość przelotowa- 110 (wg [6]- 115) km/h, prędkość min.- 70 (wg [6]- 74) km/h, wznoszenie- 2 (wg [6]- 0,9) m/s, pułap- 1500 (wg [6]- 2500) m, zasięg- 400 km.

Galeria

  • Samoloty łącznikowe CSS-13 z 11 eskadry lotnictwa łącznikowego. (Źródło: via Jacek Lenartowicz).
  • Samolot łącznikowy CSS-13 z 11 eskadry lotnictwa łącznikowego, Święto Lotnictwa- Warszawa 1956 r. (Źródło: via Jacek Lenartowicz).
  • Samolot łącznikowy CSS-13 z podwoziem wyposażonym w narty. (Źródło: via Jacek Lenartowicz).
  • Samolot szkolno- sportowy CSS-13 z Aeroklubu Rybnickiego Okręgu Węglowego. (Źródło: archiwum).
  • Samolot szkolno- sportowy CSS-13 z Aeroklubu Rybnickiego, 1960 r. (Źródło: archiwum).
  • Jednomiejscowy samolot rolniczy CSS-13. (Źródło: Glass A. ”Polskie konstrukcje lotnicze 1939-1954”. Tom 5).
  • Samolot sanitarny CSS S-13 używany przez lotnictwo wojskowe. (Źródło: archiwum).
  • Otwarta kabina samolotu sanitarnego CSS S-13. (Źródło: archiwum).
  • Trzymiejscowy samolot dyspozycyjny CSS-13P. (Źródło: archiwum).
  • Samolot CSS-13 napędzany silnikiem M-11FR. (Źródło: Glass A. ”Polskie konstrukcje lotnicze 1939-1954”. Tom 5).
  • CSS-13, rysunek w rzutach oraz rzut z boku wersji CSS S-13. (Źródło: Morgała A. ”Polskie samoloty wojskowe 1945-1980”).
  • Samolot CSS-13 (SP-APD) wyremontowany  w LZPN Krosno na początku lat 1980- tych. (Źródło: archiwum Henryk Magoń).
  • Samolot CSS-13 (SP-AOL) wyremontowany  w LZPN Krosno na początku lat 1980- tych. Sierpień 1984 r., odpala go łapką Tadeusz Dracz, przy skrzydle Zygmunt Janocha, w kabinie  mechanik Gancarz . (Źródło: archiwum Henryk Magoń).
  • Samolot CSS-13 (SP-YPB) w locie.  Jest to replika samolotu CSS-13 zbudowana w latach 1990- tych w Lotniczych Zakładach Produkcyjno-Naprawczych w Krośnie. (Źródło: Przegląd Lotniczy Aviation Revue nr 6/2014).

Źródło:

[1] Glass A. ”Samoloty PZL 1928-1978”. Wydawnictwo Komunikacji i Łączności. Warszawa 1980.
[2] Krzyżan M. ”Samoloty w muzeach polskich”. Wydawnictwo Komunikacji i Łączności. Warszawa 1983.
[3] Liwiński J. ”Rejestr polskich statków powietrznych 2006.”. Przegląd Lotniczy Aviation Revue nr 2/2006.
[4] Mikołajczuk M., Michalski P. ”36. Specjalny Pułk Lotnictwa Transportowego”. Lotnictwo z szachownicą nr 21 i 22.
[5] Liwiński J. ”Co lata na polskim niebie, rejestr 2007”. Przegląd Lotniczy Aviation Revue nr 2/2007.
[6] Morgała A. ”Polskie samoloty wojskowe 1945-1980”. Wydawnictwo MON. Warszawa 1980.
[7] Henryk Magoń- informacje.
blog comments powered by Disqus