Potez 63, 1936
(Potez 630/631/633/634/637/639/63.11)

Samolot myśliwski, lekki bombowy, rozpoznawczy, współpracy z wojskami lądowymi. Francja.
Samolot rozpoznawczy Potez 63.11 lotnictwa wojskowego Francji. (Źródło: ”Flight”. March 28, 1940).
W latach 1930-tych powstała koncepcja ciężkiego myśliwca (niszczyciela), która zakładała dużą uniwersalność maszyny. Samolot powinien móc nawiązać walkę z myśliwcami przeciwnika, zapewnić eskortę samolotom bombowym na długich dystansach, a także w razie konieczności wykonać loty rozpoznawcze. W 1934 r. niezależnie w kilku państwach rozpoczęto prace nad projektem ciężkiego samolotu myśliwskiego. W Holandii rozpoczęto budowę samolotu Fokker G-I, w Polsce przystąpiono do projektu PZL-38 ”Wilk”, we Francji opracowano samoloty Breguet 690 i Potez 63, w Niemczech zaproponowano trzy maszyny tej klasy: Focke-Wolf Fw-57, Henschel Hs-124 oraz Messerschmitt Bf-110, który wybrano do realizacji.

Także we Francji opracowano samolot oparty na tej samej koncepcji. W październiku 1934 r. STA (Service Technipue de i'Aeronautiqe) ogłosiło wymagania taktyczno-techniczne trzymiejscowy samolot obronny, który miał charakteryzować się dużym zasięgiem pozwalającym na towarzyszenie bombowcom, silnym uzbrojeniem ofensywnym oraz uzbrojeniem defensywnym oraz posiadać dużą prędkość. Ważnym wymogiem było zainstalowanie bogatego wyposażenia radiowego. W kwietniu 1935 r. w zakładach Potez rozpoczęto prace projektowe nad nową maszyną, oznaczoną Potez 63. Opracowano trzy wstępne projekty nowego samolotu. Wszystkie zakładały wykorzystanie jednego płatowca bazowego. Opracowano samolot myśliwski w wersji trzymiejscowej Potez 63 C3. Przewidywano osiągnięcie prędkości 440 km/h oraz na zasięgu do 1000 km. Pułap miał wynosić 10 000 m. Samolot miał być uzbrojony w dwa działka pod kadłubem i 1 ruchomy karabin radiooperatora. Jako jednostkę napędowe projektowano dwa silniki Hispano-Suiza HB14. Drugim opracowanym wariantem był dwumiejscowy samolot myśliwski Potez 63 C2. Jako rozwinięcie tego wariantu zaproponowano nocny, dwumiejscowy samolot myśliwski Potez 63 CN2.

Pierwszy prototyp samolotu oznaczony Potez 630-01 C3 wykonał pierwszy lot 25.04.1936 r. (wg [8]- 15.04.1936 r.). Próby w locie były bardzo udane. Zbudowano drugi prototyp, przeznaczony do przetestowania nowych jednostki silników Gnôme-Rhône-14 ”Mars”. W 1936 r. parlament francuski postanowił przeprowadzić nacjonalizację przemysłu lotniczego. Po przejęciu Poteza powołano konsorcjum SNCAN (Nord). Próby z samolotem wznowiono w grudniu 1936 r. i prowadzono je do kwietnia 1937 r. Efekt prac był zdumiewająco dobry, postanowiono podpisać kontrakt na budowę dziesięciu maszyn w różnych wersjach, a następnie skierować je do prób wojskowych.

Cztery samoloty miały być zbudowane w wersji Potez 630-01 (w tym dwa z silnikami Hispano-Suiza 14Ab 02/03), trzy w wersji Potez 631-01, dwa w wersji Potez 633 B2 (dwumiejscowy lekki bombowiec) i jeden w wersji Potez 637 A3 (trzymiejscowy samolot współpracy z wojskami lądowymi). Jeszcze w trakcie budowy postanowiono jeden egzemplarz Poteza 633 B2 przebudować na samolot szturmowy Potez 639 AB2, przystosowany do bombardowania z lotu nurkowego. Wszystkie samoloty były gotowe w maju 1937 r. Jeszcze w trakcie prac nad Potezem 637 A3 Ministerstwo Lotnictwa zgłosiło zapotrzebowanie na samolot współpracy z wojskami lądowymi. Chodziło samolot z obserwatorem na pokładzie i dobrym systemem łączności. Miał on wejść na wyposażenie dywizjonów współpracy z wojskami lądowymi (GAO), Potez 637 stanowiłby wyposażenie dywizjonów rozpoznawczych (GR). W wyniku przebudowy Poteza 637 powstał samolot Potez 63.11 A3. Okazał się najliczniej produkowaną wersją Poteza 63. Przebudowano nos maszyny tak, że boki kadłuba zostały oszklone aż do centropłata, kadłub został eliptycznie zakończony i także był przeszklony. Jako jednostkę napędową wykorzystano silniki Gnôme-Rhône-14M 4/5 o mocy 485 kW (660 KM). Potez 63.11 A3 został oblatany 31.12.1937 r. Samolot został skierowany, wraz z pozostałymi samolotami, do dalszych prób. Pomimo iż nie zakończono prac badawczych postanowiono podpisać kontrakt na 60 egz. Potez 637 i 150 egz. Potez 631. Opracowano również wersję szkolną Potez 631 Inst (oznaczony także jako Potez 634). Był to dwuster nie posiadający uzbrojenia.

Testy wykazały zbyt słabe uzbrojenie ofensywne. Postanowiono dodatkowo zamontować cztery karabiny MAC 1937, po dwa pod każdym z płatów. Produkcję seryjną rozpoczęto na przełomie sierpnia i września 1938 r. W jej trakcie zmieniono silniki Hispano-Suiza 14Ab 02/03 na Hispano-Suiza 14Ab 010/011 o mocy 533 kW (725 KM). Prawdopodobnie wyprodukowano 88 (wg [8]- 86) egz. Potez 630 C3 (do kwietnia 1939 r.) oraz 215 (wg [8]- 208) egz. Potez 631 C3 (do sierpnia 1939 r.), a także 22 (wg [8]- 37) egz. Potez 633 i 61 egz. Potez 637. Do produkcji seryjnej skierowano także Potez 63.11 A3 po zbudowaniu jeszcze dwóch samolotów prototypowych Potez 63.11-02 i -03. Dokonano jednak kilku zmian. Produkcję rozpoczęto w czerwcu 1939 r. i obliczono ją na 415 egz. Po przekazaniu części samolotów do jednostek wojskowych postanowiono znacznie wzmocnić uzbrojenie. Część maszyn przekazano do Parku Technicznego Nr 102 w Dijon. Opracowano tam dwa warianty dodatkowego uzbrojenia. W jednym z możliwych wariantów Potez 63.11 A3 mógł był uzbrojony aż w jedenaście karabinów maszynowych! Do maja 1940 r. wyprodukowano 776 (wg [8]- 723) samolotów z czego 712 przekazano wojsku. Wg [8]- do 25.06.1940 r. łącznie zbudowano 1115 egz. wszystkich wersji. Produkcję samolotów Potez 63.11 A3 kontynuowano po zajęciu Francji przez Niemcy, wypuszczając dalszych 758 (wg [8]- 900) egz., w tym na zamówienie Luftwaffe 431 egz.

Pierwsze Potezy 637 zostały przekazane do jednostek rozpoznawczych na początku 1939 r., do wybuchu wojny weszły na wyposażenie dywizjonów: GR I/33, GR II/33, GR I/52, GR II/52. Potezy 633 weszły na wyposażenie GB I/54. Samoloty myśliwskie Potez 631 stanowiły wyposażenie dywizjonów myśliwskich GC III/8, GC I/13 oraz GC II/13. Do wybuchu wojny na wyposażenie nie wprowadzono Potezów 63.11, dopiero w grudniu 1939 r. Samoloty te przydzielono do dywizjonów GR I i II/22 ,I/35, I i II/35 oraz do GR I i II/36. Na początku 1940 r. Potezy 631 wprowadzono do GC I i II/1 oraz do GC II/8, sukcesywnie zaczęto także wyposażać dywizjony współpracy z wojskami lądowymi w Potezy 63.11 A3. Weszły na wyposażenie następujących GAO: GAO504, GA0505, GAO 1/508, GAO_2/508, GAO 509, GAO 510, GAO 511, GAO 512, GAO 513, GAO 516, GAO 518, GAO 543, GAO 544, GAO 545, GAO 546, GAO 547 i GAO 550. Potezy 63.11 stanowiły wyposażenie ok. 70% wszystkich GAO jakie zostały wystawione w maju 1940 r. W maju 1940 r. Potezy 631 zostały wprowadzone do dwóch samodzielnych eskadr myśliwskich Francuskiej Marynarki Wojennej: AC 1 i AC 2. Skierowano tam tylko dwa samoloty lecz jak miała pokazać przyszłość te dwa Potezy 631 okazały się najskuteczniejszymi samolotami Floty. Trzecią jednostką, do której skierowano Potezy 631 była 1 Flotylla Myśliwców (Flottille F1C). Skierowano do tej jednostki 22 samoloty oraz 48 myśliwców Dewoitine D-520C-1. Kilkanaście Potezów znajdowało się również w szkołach lotniczych.

Po wybuchu wojny we wrześniu 1939 r. zastał francuskie siły powietrzne wykonywały loty patrolowe i rozpoznawcze. Potez 637 należący do GR II/52 był pierwszym samolotem straconym w czasie walki powietrznej przez Francuzów. Wysokie straty jakie ponosiły jednostki rozpoznawcze zmusiły Francuzów do przydzielania osłony myśliwskiej samolotom rozpoznawczym. Potezy 631 były sukcesywnie wprowadzane na uzbrojenie jednostek lotniczych. Wersja Potezy 631NC2 czyli nocnego myśliwca znalazła się na wyposażeniu ECN 1/13, ECN 2/13.ECN 3/13 i ECN 4/13 , które wchodziły w skład obrony powietrznej Paryża. Potezy 631 otrzymały także GC I/6 i GC I/5 należące do 23 Grupy Myśliwskiej. Ostatnią jednostką jaka została wyposażona w Potezy 631NC2 była ECN 5/13 należący do Mieszanej Grupy Myśliwców Nocnych. Potezy 63.11 były użytkowane w ok.70 % jednostek GAO. Większość strat jakie poniosły powstały na skutek niedoboru części zamiennych oraz bardzo częste] zmiany lotnisk wymuszonej przez toczące się działania bojowe. Potezy 63.11 ponosiły także straty bojowe, przede wszystkim ogniem artylerii plot. Potezy 63.11 nie posiadały dostatecznej osłony przed takim ogniem.

Po podpisaniu kapitulacji Francja w strefie nie okupowanej mogła posiadać sił zbrojne Lotnictwo wojskowe Vichy posiadało 125 samolotów Potez 63.11 i 20 Potezów 631 w jednostkach GR I/14, GR II/14 i GR II/22. Lotnictwo w Afryce Północnej posiadało Potezy 63.11 w jednostkach:GR I/33, GR I/35, GR II/39, GR I/55 i GR II/55. Na terenie francuskiego terytoriom mandatowego w Syrii stacjonowała GAO 583 mająca cztery Potezy 63.11. Samodzielne jednostki stacjonowały na Madagaskarze i w Senegalu. Francuska Marynarka Wojenna posiadała Eskadrille 4BR wyposażoną w Potezy 63.11. Na Potezach 63.11 walczyli także lotnicy francuscy którzy opowiedzieli się po stronie Komitetu Wolnych Francuzów. Była to Mieszana Grupa Lotnicza stacjonująca w Senegalu. Gdy w listopadzie 1942 r. Niemcy zajęli strefę nie okupowaną przejęli wszystkie Potezy jakie znajdowały się w posiadaniu Francuzów.

W czerwcu i lipcu 1941 r samoloty Potez 63.11, z jednostek GAO 583, GR II/39, brały udział w czasie walk brytyjsko-francuskich w Syrii. Francuzi w czasie walk stracili wszystkie Potezy 63.11. W maju 1942 r. wojska brytyjskie i południowoafrykańskie dokonały desantu na Madagaskar. Tutaj również do walki stanęły francuskie Potezy 63.11 z Escadrille de Renseigment 555. Dwa z nich zostały zestrzelone przez ”Martlety” Royal Navy, reszta została zniszczona na lotnisku. W czasie lądowania Aliantów w północnej Afryce w dyspozycji lotnictwa francuskiego znajdowały się Potezy 63.11 w składzie GR I/52. Osiem samolotów zostało zniszczonych w czasie bombardowania, a jeden został zestrzelony. We francuskich Indochinach znajdował się jeden Potez 631, którego w 1938 r. zamówił rząd chiński. Po wybuchu wojny w Europie Francuzi przejęli samolot w Hajphongu. Samolot w okresie od 23.11.1940 do 28.01.1941 r. wykonał pięć lotów bojowych.

W 1939 r. Grecja zakupiła jedenaście Potezów 633B3. Samoloty weszły na wyposażenie 31 Eskadry Dywizjonu Bombowego. Brały aktywny udział podczas wojny z Włochami. Stopniowo Potezy z braku części zamiennych wykonywały mniej lotów bojowych ,do kwietnia 1941 r. w linii pozostały tylko cztery samoloty. Wszystkie Potezy zostały zniszczone przez własne załogi. W 1938 r. Rumunii postanowili kupić 20 samolotów Potez 633B2. Zostały dostarczone w grudniu 1938 r. Potezy weszły na wyposażenie dwóch eskadr w Flotila Bombardbment 2. Pochlebne opinie o samolotach sprawiły, że postanowiono zakupić dalszych 20 maszyn. Wybuch wojny przekreślił te plany. Potezy 633B2 zostały użyte bojowo w wojnie przeciw ZSRR. Brak części zapasowych sprawił, że zostały przesunięte do jednostek treningowych. Wiosną 1943 r. rząd Vichy podpisał umowę barterową z Rumunami na wymianę ropy za 63 Potezy 63.11, 150 myśliwców Dewoitine D-520 i 20 myśliwców Bloch MB-152. Potezy zastały przeznaczone do szkolenia. Węgry zakupiły od Niemców 40 Potezów 63.11. Samoloty zostały przekazane do szkół lotniczych gdzie służyły do szkolenia nawigatorów i pilotażu zaawansowanego. (Natomiast wg [8]- przed wybuchem wojny przyjęto zamówienia z: Grecji na 24 egz., Rumunii na 40 egz., Chin na 9 egz., Jugosławii na 3 egz., Szwajcarii na 2 egz. Z tego zrealizowano do 31.08.1939 r. dostawę 37 samolotów do Grecji, Jugosławii, Chin i Szwajcarii).

W Polsce.

Wiosną 1939 r. Dowództwo Lotnictwa wyraziło chęć zakupu we Francji 1-2 egz. samolotu pościgowego Breguet 690 lub Potez 63. Planów nabycia tych modeli w większej ilości jednak nie było. Francuzi wyrazili zgodę na wykonanie przez polskich pilotów lotów próbnych.

W I połowie 1940 r. na samolotach różnych wersji z rodziny Potez 63 latali również Polacy, piloci Polskich Sił Powietrznych we Francji.
Wersja Potez 63, w:
- Centrum Wyszkolenia Lotnictwa w Lyon-Bron,
- ośrodku szkoleniowym w Clermont Ferrand,
- ośrodku szkoleniowym w Istres,
- od 13.05.1940 r. do końca kampanii francuskiej działała grupa pilotów dowodzona przez por. Mieczysława Wolańskiego, której zadaniem było rozprowadzanie samolotów ze składnic sprzętu do jednostek liniowych. Piloci tej grupy rozprowadzali również samoloty Potez 63.

Wersja Potez 630, w:
- Centrum Wyszkolenia w Rennes. 12.06.1940 r. na samolocie Potezy 630 lot ewakuacyjny z Rennes wykonał ppor. S. Rejnert-Krzywicki,
- Clermont Ferrand,
- piloci z grupy por. Wolańskiego EAA 301 Châteaudun, którzy zajmowali się transportem samolotów.

Wersja Potez 631, w:
- Centrum Wyszkolenia Lotnictwa w Lyon,
- ośrodku szkoleniowym w Fezie,
- ośrodku szkoleniowym w Istres,
- Dywizjonie Myśliwskim GC II/8, loty wykonywał Cpl. Chef K. Wünsche.
Od 13.05.1940 r. do końca kampanii francuskiej działała grupa pilotów dowodzona przez por. Mieczysława Wolańskiego z Bazy Rozdzielczej nr 301 (EAA 301- Entrepot de l'Armeé de l'Air) Châteaudun, której zadaniem było rozprowadzanie samolotów ze składnic sprzętu do jednostek liniowych. Piloci tej grupy rozprowadzali również samoloty Potez 631.

Wersja Potez 632, w:
- 12.06.1940 r. na samolocie Potezy 632 (?) lot ewakuacyjny z Rennes wykonał ppor. K. Kazimierczuk.

Wersja Potez 637, w:
- w Dywizjonie Rozpoznawczym GR I/52, w którym staż odbywał mjr. obs. Alfred Peszke.

Wersja Potez 63.11, w:
- w CWL Corbas.
Wg [1]- 2 egz. Potez 63.11 znajdowały się w 1 Dywizjonie Rozpoznawczym. Załogi Dywizjonu przeszły pełny zakres szkolenia jednak z braku samolotów zostały skierowane do jednostek francuskich: GR I/35, GR I/14, GA II/22 i GA I/36. Piloci z grupy por. Wolańskiego EAA 301 Châteaudun, którzy zajmowali się transportem samolotów, w tym m.in. Potez 63.11

Konstrukcja:
Dwu- lub trzymiejscowy wolnonośny dolnopłat o konstrukcji metalowej.
Płat metalowy, trójdzielny, zastosowano dwa dźwigary nośne oraz dźwigarek pomocniczy. Centropłat o obrysie prostokątnym, płaty zewnętrzne o obrysie trapezoidalnym z zaokrąglonymi końcówkami.
Kadłub metalowy o konstrukcji półskorupowej. Poszycie płatowca stanowiły blachy duraluminiowe. Kabiny zakryte.
Statecznik ogonowy podwójny. Stateczniki pionowy i poziomy o konstrukcji i poszyciu metalowym. Stery kierunku i wysokości o konstrukcji metalowej i poszyciu płóciennym.
Podwozie klasyczne chowane w locie.

Uzbrojenie:
- projekt Potez 63 C3- 2 stałe działka Hispano-Suiza S9 kal. 20 mm pod kadłubem i 1 ruchomy karabin maszynowy MAC 1934 kal. 7,5 mm,
- Potez 63.11 A3- 1 stały karabin maszynowy pilota typu MAC 1934 kal. 7,5 mm pod kadłubem, 1 ruchomy karabin maszynowy MAC 1934 kal. 7,5 mm radiooperatora, 1 stały karabinu karabin maszynowy MAC 1934 kal. 7,5 mm umieszczony pod kątem 5° w kadłubie, mogący ostrzeliwać dolną półsferę, uruchamiany był przez radiooperatora za pomocą spustu nożnego. Przewidziano możliwość zamontowania 4 karabinów MAC 1937 pod płatami lub w ich miejsce 4 bomb po 50 kg i pod centropłatem dwóch po 200 kg. Później stosowano również dodatkowe uzbrojenie: lawetę SAMM AB 68 z 2 karabinami MAC 1934, lub wymiennie trzema, jednocześnie w samolotach, w których laweta posiadła 3 karabiny instalowano także 2 dodatkowe karabiny przeznaczone do osłony dolnej półsfery obsługiwane przez radiooperatora przy pomocy spustu nożnego.

Wyposażenie:
- Potez 63.11 A3- dwie kamery typu F 20 i F 30, dwie flary (w lotach nocnych można było zainstalować dziesięć flar typu J4). Wyposażenie radiowe- nadajnik długofalowy SARAM 310.

Napęd- 2 silniki:
- projekt Potez 63 C3, prototyp Potez 630-01 C3- Hispano-Suiza HB14 o mocy 426 kW (579 KM) każdy,
- drugi prototyp- gwiazdowe Gnôme-Rhône-14M 4/5 ”Mars” o mocy 485 kW (660 KM) każdy,
- Potez 63.11 A3gwiazdowe Gnôme-Rhône-14 ”Mars” o mocy 515 kW (700 KM) każdy,

Dane techniczne Potez 631 (wg [2]):
Rozpiętość- 16,0 m, długość- 11,7 m, wysokość- 3,62 m, powierzchnia nośna- 32,65 m2.
Masa własna- 2450 kg, masa całkowita- 3760 kg.
Prędkość max- 442 km/h, pułap max- 9000 m, zasięg- 1220 km.

Dane techniczne Potez 63.11 (wg [2]):
Rozpiętość- 16,0 m, długość- 10,95 (wg [8]- 11,0) m, wysokość- 3,11 (wg [8]- 3,62) m, powierzchnia nośna- 32,74 (wg [8]- 32,7) m2.
Masa własna- 3138 (wg [8]- 2450) kg, masa całkowita- 4437 (wg [8]- 4463) kg.
Prędkość max- 428 (wg [8]- 400-425) km/h, czas wznoszenia na 2000 m- (wg [8]- 4'), pułap max- 8500 (wg [8]- 9000) m, zasięg- 1500 km.

Źródło:

[1] Lalak Z. ”Potez 63”. Nowa Technika Wojskowa nr 12/1995.
[2] Lalak Z. ”Zastosowanie bojowe Potezów 631, 633 i 63.11”. Nowa Technika Wojskowa nr 3/1996.
[3] Belcarz B. ”Wojtek z Rennes”. Lotnictwo z szachownicą nr 4.
[4] Belcarz B. ”Od LeO do Martina”. Lotnictwo nr 3/2004.
[5] Cynk J. B. ”Polskie lotnictwo wojskowe w okresie międzywojennym”. Lotnictwo nr 11/2004.
[6] Belcarz B. ”Mizgojan i Larczycki”. Lotnictwo z szachownicą nr 24 i 25.
[7] Belcarz B. ”Polskie lotnictwo we Francji 1940”. Wydawnictwo STRATUS. Sandomierz 2002.
[8] Morgała A. ”Polskie samoloty wojskowe 1939-1945”. Wydawnictwo MON. Warszawa 1976.
blog comments powered by Disqus