Miles M.14 "Magister", 1937

Samolot szkolny. Wielka Brytania.
Samolot szkolny Miles M.14A ”Magister” Mk.I w locie. (Źródło: archiwum).

W 1932 r.  brytyjski konstruktor Frederick George Miles zaprojektował i zbudował w firmie Phillips & Powis Aircraft (Reading) Limited dwumiejscowy, lekki samolot sportowy Miles M.2 "Hawk" w układzie wolnonośnego dolnopłata. Prototyp został oblatany 29.03.1933 r. Był to prosty, niedrogi i łatwy w pilotażu lekki jednopłatowiec. Dzięki opływowy kształtom płatowca, jego osiągi były o około 50% wyższe niż w przypadku typowych ,współczesnych mu dwupłatów. Samolot wszedł do produkcji seryjnej i stał się protoplastą udanej serii jednopłatów F. G. Milesa. Zbudowano 55 egz.

W 1934 r. został oblatany prototyp samolotu Miles M.2F "Hawk Major" napędzany silnikiem De Havilland "Gipsy Major" z wiszącymi cylindrami. Umieszczenie cylindrów poniżej osi wału korbowego znacznie poprawiło widoczność z kabiny pilota i umożliwiło zastosowanie krótszego i lżejszego podwozia. Zbudowano 64 egz. dla odbiorców prywatnych. W 1935 r. nazwa firmy została zmieniona na Phillips & Powis Aircraft Limited.

W połowie 1935 r. samolotami F. G. Milesa zainteresowało się Air Ministry, które poszukiwało następcy dla przestarzałego samolotu De Havilland DH-82 "Tiger Moth", używanego do wstępnego szkolenia pilotów. Lotnictwo wojskowe przechodziło na samoloty jednopłatowe i potrzebny był samolot szkolny podobny do sprzętu wchodzącego do służby w Royal Air Force. F. G. Miles zaprojektował wówczas wersję szkolną Miles M.2W "Hawk Trainer " z podwójnym układem sterowania, zakrywaną tylną kabiną do nauki pilotażu bez widoczności ziemi oraz fotelami przystosowanymi do pomieszczenia spadochronów siedzeniowych. Zbudowano 4 egz. w wersji M.2W. Później zostały opracowane nieznacznie zmodyfikowane wersje M.2X (9 egz.) i M.2Y (13 egz.). W wielkiej Brytanii samoloty te były używane w Elementary Flying Training School w Woodley. Była to cywilna szkoła, która szkoliła pilotów rezerwy na podstawie umowy z Air Ministry. Samoloty "Hawk Trainer " były używane również w lotnictwie Indii,  Hiszpanii, Nowej Zelandii i Rumunii.

Air Ministry, w oparciu o właściwości samolotu "Hawk Trainer", wydało a w listopadzie 1936 r. Specyfikację T.40/36 na opracowanie nowoczesnego samolotu szkolnego. Aby spełnić te wymagania opracowano nowy samolot oznaczony jako Miles M.14. Projekt był wzorowany na swoim poprzedniku. Otrzymał szersze kabiny, również z fotelami przystosowanymi są do pomieszczenia spadochronów siedzeniowych oraz pełnym zestawem przyrządów do szkolenia w lotach na ślepo. Zmieniono owiewki kół oraz konstrukcję goleni podwozia, które otrzymały opływowe osłony. Koła zostały wyposażone w hamulce, płozę ogonową zastąpiono kółkiem. Prototyp M.14 został oblatany 20.03.1937 r., pilotował go sam Frederick George Miles. Żona konstruktora nadała mu nazwę "Magister". Po przeprowadzeniu prób fabrycznych, prototyp trafił do prób w Aeroplane and Armament Experimental Establishment (A&AEE) w Martlesham Heath. W czasie prób wykazywał on dobre właściwości pilotażowe, niezłą zwrotność i przydatność do celów szkoleniowych.

Niestety 22.07.1937 r., pierwszy prototyp (L5912) został rozbity podczas prób. Pilotowi nie udało się wyprowadzić samolotu z korkociągu. Próby w locie wznowiono na samolocie zastępczym "Hawk Trainer III" (G-AEZS). Badania w tunelu aerodynamicznym RAE w Farnborough wykazały, że przyczyną była zmiana konfiguracji kabin, co zakłóciło przepływ powietrza wokół ogona. W niektórych trybach lotu zmniejszało to skuteczność sterów. W samolocie wprowadzono modyfikacje i pod oznaczeniem Miles M.14A "Magister" został skierowany do produkcji seryjnej. W jego konstrukcji zastosowano także szereg części wykonanych ze stopów magnezu.

Ministerstwo Lotnictwa zatwierdziło samolot M.14A dla Royal Air Force (RAF) z przeznaczeniem do nauki pilotażu podstawowego i elementarnych figur akrobacji. Był on szczególnie cenny do szkolenia pilotów myśliwskich, mających latać na samolotach Hawker ”Hurricane” i Supermarine ”Spitfire”. Podobny układ dolnopłata pozwalał na szybsze przyswajanie im nawyków do walki powietrznej. Samolot "Magister" był wyjątkowy: był pierwszym dolnopłatem, który został przyjęty jako podstawowy samolot szkolny do RAF. Ponadto samolot miał konstrukcję całkowicie drewnianą, co było sprzeczne z wymogiem Ministerstwa, zgodnie z którym do użytku dopuszczane były wyłącznie samoloty o konstrukcji metalowej.

Wersje:
- M.14 "Magister" Mk.I- pierwsza wersja seryjna. Wstępne zamówienie opiewało na 90 egz., a pierwszych sześć samolotów ukończono do maja 1937 r. Pierwsze samoloty M.14 zostały skierowane do Central Flying School w Upavon, gdzie został utworzony zespół akrobacyjny. Samoloty zespołu słynęły z charakterystycznego malowania. Do napędu stosowano silnik De Havilland "Gipsy Major I" o mocy 88 kW (120 KM),
- M.14 "Hawk Trainer I"- wersja przeznaczona na rynek cywilny. Produkowana seryjnie od 1937 r., równolegle z samolotami dla RAF. Zbudowano ok. 24 egz., po czym produkcja została zakończona, ze względu na wyższy priorytet produkcji dla lotnictwa wojskowego,
- M.14A "Magister" Mk.I- oznaczeniem zmodyfikowanego samolotu, w którym wprowadzono zmiany na podstawie badań w A&AEE i RAE. Zamontowano wyżej statecznik poziomy, przeprojektowano tylną część kadłuba dodając grzebienie przeciwkorkociągowe. Pierwszym zmodyfikowany "Magister" został przetestowany w październiku 1937 r. W połowie 1938 r. wprowadzono dalsze modyfikacje, zamontowano powiększony ster kierunku o węższej cięciwie i większym wydłużeniu. Zmieniono także położenie kółka ogonowego. Silnik pozostał ten sam- De Havilland "Gipsy Major I" o mocy 88 kW (120 KM). Żeby zrealizować duże zamówienia na samoloty "Magister", produkcję elementów drewnianych zlecono podwykonawcom: zakładom obróbki drewna i producentom wagonów kolejowych. Montaż końcowy prowadzony był w firmie macierzystej,
- M.14A "Hawk Trainer III"- wersja cywilna, odpowiednik wersji M.14A "Magister" Mk.I. Samolot nie posiadał wyposażenia do szkolenia w lotach bez widoczności ziemi,
- M.14B "Magister" Mk.II- wersja wyposażona w silnik Blackburn "Cirrus Major III" o mocy 109 kW (148 KM). Tylko kilka samolotów (L6909- L6913) zostało zmodyfikowanych do tej wersji. Większy silnik wymagał przeróbki łoża i osłony silnika. Samolot miał przeprojektowany tylny kadłub, ale nadal zachował mniejszy ster kierunku. Jedynym użytkownikiem samolotów był Elementary and Reserve Flying Training School (E&RFTS) nr 4 w Brough (była to siedziba firmy Blackburn Aircraft Ltd.), który rozpoczął eksploatację samolotów na początku 1938 r.,
- M.14B "Hawk Trainer II"- wersja cywilna, odpowiednik wersji M.14B"Magister" Mk.II. Dwa samoloty zostały wyposażone w silniki "Cirrus Major III", natomiast kolejne dwa otrzymały silniki "Cirrus Major II" o mocy 107 kW (145 KM).

Wg [5] latach 1937- 1941 wyprodukowano łącznie 1216 lub 1220 samolotów w wersjach wojskowych i 21 egz. w wersjach cywilnych. Początkowa produkcja tygodniowa wzrosła z 5 egz. pod koniec 1937 r. do 15 egz. trzy lata później.  Wg innych źródeł wyprodukowano 1299 lub 1303 samolotów wszystkich wersji.

Przed wojną samoloty "Magister" weszły na wyposażenie Podstawowych i Rezerwowych Szkół Lotniczych (Elementary and Reserve Flying Training School- E&RFTS) w ramach programu szkolnego kontrolowanego przez Air Ministry. Do 1940 r. utworzono inne E&RFTS (wraz z powszechną mobilizacją usunięto literę R), łącznie 17 szkół prowadziło szkolenie podstawowe na samolotach "Magister". Wyższy, zaawansowany poziom szkolenia zapewniły szkoły Service Flying Traing School, z których kilka użytkowało samoloty "Magister". Również Central Flying School, która szkoliła instruktorów, posiadała samoloty tego typu. Inne instytucje, takie jak Empire Air Armament School (EAAS), EFS, Air Transport Auxiliary (ATA) i Aeroplane and Armament Experimental (A&AEE), wykorzystywały samoloty "Magister" w ograniczonej liczbie do celów szkolnych.

Samoloty "Magister" były używane również do innych zadań, m.in. do szkolenia pilotów myśliwców nocnych, sprawdzania umiejętności pilotażowych, współpraca z radarami naziemnymi oraz jako samoloty łącznikowo- dyspozycyjne. Te dwa ostatnie zadania były czasami wykonywane na specjalnie przystosowanych samolotach, w których kabiny były albo zamknięte, albo zmodyfikowane jako jednomiejscowe z przesuwaną osłoną. Niezwykłym zadaniem postawionym przed samolotami "Magister" było użycie ich przeciwko ewentualnemu lądowaniu wojsk niemieckich na wybrzeżu brytyjskim. 15 samolotów wyposażono w wyrzutniki bomb z serii Light Series umieszczone pod centropłatem. Próby w locie przeprowadzono w czerwcu 1940 r. Samoloty nazywano "Maggiebombers". Ponieważ nie doszło do desantu wojsk niemieckich, samoloty nie zostały użyte bojowo.

Samoloty "Magister" były również używane jako stanowisko testowe do różnego rodzaju eksperymentów. W 1941 r. przeprowadzono próby z przyczepką szybowcową konstrukcji mjr inż. Stefana Malinowskiego, której zadaniem było zwiększenie ładowności i zasięgu bombowców. Wyniki nie były zadowalające i pomysł został porzucony. Inny samolot był używany do prób z urządzeniami zwiększającymi siłę nośną skrzydeł. W trzecim przetestowano nowy profil aerodynamiczny. W czwartym samolocie zamontowano oryginalne podwozie, którego wszystkie koła były sterowane.

Wkrótce po zakończeniu II wojny światowej kariera wojskowa samolotów "Magister" dobiegła końca, choć niewielka ich ilość służyła do ok. 1948 r. Większość wystawiono na sprzedaż na rynku cywilnym. Cywilne samoloty powróciły do przedwojennej nazwy- "Hawk Trainer III". Były kupowane przez kluby lotnicze, osoby prywatne oraz siły powietrzne mniejszych państw.

Zamówienia eksportowe na samoloty "Magister" wpłynęły wkrótce po rozpoczęciu produkcji.
Użytkownicy zagraniczni:
- Argentyna- w 1945 r. dostarczono 150 wyremontowanych samolotów "Magister",
- Australia- w1938 r. rząd australijski był zainteresowany produkcją samolotu "Magister" na licencji. Jeden  samolot został sprowadzony do prób, ale produkcja nie została podjęta,
- Belgia- w latach 1946- 1948 używano 1 egz.,
- Chile- w 1945 r. dostarczono 15 egz., używane były przez aerokluby kontrolowane przez Lotnictwo wojskowe,
- Egipt- pod koniec 1937 r. złożył zamówienie i wkrótce 20 egz. zostało dostarczonych do Sił Powietrznych Armii Egiptu (przekształconych po wybuchu II wojny światowej w Królewskie Egipskie Siły Powietrzne). Kolejne 24 samoloty wycofano z zamówienia RAF-u w 1939 r. i skierowano do służby w FTS na lotnisku w Almaza,
- Estonia- używała 1 samolot "Magister". W 1940 r. przejęty przez ZSRR,
- Irlandia- odebrała 27 egz. dla Irish Air Corps. Dostarczono je w trzech partiach: pierwsze 10 egz. przybyło w lutym i marcu 1939 r., kolejne 5 egz. w czerwcu 1940 r. , resztę dostarczono w lutym i marcu 1946 r.,
- Kanada,
- Łotwa,
- Nowa Zelandia,
- Portugalia- po zakończeniu II wojny światowej portugalskie siły powietrzne zakupiły 10 egz.,
- Tajlandia- kilka samolotów "Magister" trafiło do tajskiej marynarki wojennej i sił powietrznych,
- Turcja- w 1941 r. Turecka Liga Lotnicza (THK) uzyskała prawa do montażu i produkcji samolotów M.14A "Magister" na podstawie licencji. Cztery samoloty sprowadzono jako wzór i w połowie 1943 r. W 1943 r. z zapasów RAF dostarczono partię 30 samolotów. Do 1948 r. zakłady Türk Hava Kurumu Ucak Fabrikasi (THK) dostarczyły co najmniej 80 egz. Na wyposażenia Tureckich Sił Powietrznych weszło łącznie 116 samolotów Miles "Magister". Używane były do 1957 r. Na bazie samolotu "Magister" został opracowany dwumiejscowy samolot szkolny o nazwie THK-15 (MKEK-4 "Uğur") produkowany seryjnie w latach 1950- tych,
- ZSRR- jeden samolot M.14 został zakupiony w lutym 1937 r. za pośrednictwem firmy Arcos, która działała jako radziecka misja handlowa w Anglii. Latem tego samego roku samolot przeszedł testy w Instytucie Badawczym Sił Powietrznych. Drugi "Magister" został  przejęty po aneksji republik nadbałtyckich w 1940 r. Wcześniej należał do lotnictwa wojskowego Estonii. Został przydzielony do 22 Eskadry Korpusu,
- Związek Południowej Afryki,

Na samolotach Miles, a w szczególności "Magister" i "Hawk Trainer III" wyszkoliły się tysiące pilotów, zarówno wojskowych, jak i cywilnych.

W Polsce.

Na samolotach Miles ”Magister” Mk.I przeszkolono grupę 30 polskich podchorążych w październiku 1940 r. w Ośrodku Szkolnym RAF- 15 EFTS w Carlisle. Były również wykorzystywane do przeprowadzania lotów kontrolnych z techniki pilotażu w niektórych dywizjonach bojowych, np. 302., 303., 304., 306., 316. Kilka samolotów ”Magister” pozostawało do dyspozycji polskich oficerów łącznikowych przy dowództwie 25 Grupy Lotniczej i przy dowództwie 1 Grupy Bombowej.

Oprócz tego na samolotach Miles ”Magister” latali polscy lotnicy w jednostkach RAF, m.in. w:
- 2 Anti Aircraft Co-Operation Unit (2 Jednostce Współpracy z Artylerią Przeciwlotniczą) w Gosport,
- N°4 Ferry Pilots Pool w Kemble,
- N°6 Ferry Pilots Poo,
- N°4 Service Flying Instructors School w Cambridge,

Od 1941 r. samoloty Miles ”Magister” były produkowane z licencji w Turcji, w firmie Türk Hava Kurumu Ucak Fabrikasi. Rysunki do produkcji licencyjnej zostały opracowane przez grupę polskich konstruktorów pracujących w THK, której dyrektorem był wówczas inż. Jerzy Wędrychowski. Pierwszy turecki "Magister" wystartował w maju 1942 r., natomiast produkcja seryjna pełną parą dopiero w 1944 r. nie. Pierwsze 30 samolotów „Magister” wyprodukowano pod koniec 1945 r. Nie można jednak zapominać, ze dopiero organizowano fabrykę. Ogółem wyprodukowano ponad 80 (wg [1]- tylko 60, wg [6]- ponad 100) samolotów ”Magister”.

Zbigniew Bednarz w latach 2013- 2018 zbudował nielatającą replikę- makietę Bednarz Miles M.14A "Magister".

Konstrukcja.
Dwumiejscowy wolnonośny dolnopłat o konstrukcji drewnianej.
Spłat o konstrukcji drewnianej, trójdzielny. Centropłat o obrysie prostokąta, skrzydła zewnętrzne o  obrysie trapezowym z zaokrąglonymi końcówkami. Centropłat posiada osiem żeber z dodatkowymi, wzmacniającymi żebrami krawędzi spływu tylko po prawej burcie, co było konieczne ze względu na większe naprężenia powstające podczas wchodzenia pilotów do kabin. Połączenie centropłata z kadłubem przykryte owiewką. Skos krawędzi natarcia skrzydeł zewnętrznych wynosi 3° 30’. Profil to zmodyfikowany Clark YH o grubości względnej 19,2% u nasady i 9% na końcach. Każda część skrzydła posiada dwa dźwigary i żebra o przekroju skrzynkowym wykonane ze świerku. Pokrycie skrzydeł ze sklejki. Za tylnym dźwigarem umieszczono dźwigar pomocniczy, na którym zawieszona jest lotka. Lotki wyważone masowo. Dwa zbiorniki paliwa umieszczone w skrzydłach, pomiędzy dźwigarami. Pomiędzy lotkami i kadłubem, na krawędzi spływu, znajdują się klapy podzielone na cztery sekcje- po jednej w skrzydłach zewnętrznych i dwie w centropłacie. Piąta klapa znajduje się pod kadłubem. Lotki i klapy o konstrukcji drewnianej.
Kadłub o przekroju prostokątnym z półkolistą górną częścią. Konstrukcja drewniana, półskorupowa, składa się z trzech części, tj. głównej ramy oraz górnego pokrycia: przedniego i tylnego. Główna rama składa się z czterech podłużnic rozdzielonych czterema wręgami, pionowych rozpórek i poziomych poprzeczek, tylnej kratownicy oraz pokrycia wykonanego z paneli ze sklejki na bokach i na powierzchniach dolnych. Przednia wręga służy jako ściana ogniowa, mając zamontowaną z przodu ognioodporną blachę azbestową. Łoże silnika spawane z rur stalowych. Górne pokrycie, wykonane z półokrągłych wzmocnionych wręg, lekkich wręg i pokrycia ze sklejki, przykrywa kabiny (pozostawiając wycięcia na otwory kabin) i w ten sposób dopełnia ramę główną. Dwa metalowe grzebienie przeciwkorkociągowe przynitowane do poszycia ze sklejki i wpasowane w zaokrąglenia statecznika. Z przodu kadłuba zamontowano rurową ramę ochronną, która chroniła pilota w przypadku kapotażu samolotu. Osłona silnika metalowa. Kabiny odkryte, w układzie tandem, osłonięte z przodu wiatrochronami. Obie kabiny pilotów posiadają drzwi na zawiasach po prawej burcie. Druga kabina w wersjach wojskowych została wyposażona w składaną kurtynę do szkolenia w lotach bez widoczności ziemi. Za kabinami znajduje się bagażnik.
Usterzenie o konstrukcji drewnianej. Statecznik poziomy jednoczęściowy, składa się z dwóch dźwigarów i 13 żeber, ster wysokości jednodźwigarowy,  wyposażony w trymer. Statecznik poziomy i ster wysokości pokryte tkaniną. Statecznik pionowy pokryty sklejką. Stateczniki poziomy i pionowy połączone z kadłubem za pomocą odłączanych listew ze stopu lekkiego, które pokrywają się z grzebieniami zamocowanymi na górnej części tyłu kadłuba. Ster kierunku jednodźwigarowy, z kompensacją rogową i wyważeniem masowym. Jego przednia część pokryta sklejką, pozostała część tkaniną.
Podwozie w układzie klasycznym stałe. Podwozie główne jednogoleniowe z amortyzatorem olejowo- powietrznym, wyposażone w hamulce Bendix. Opona Dunlop A.H.2072 o wymiarach 508 x 185 mm. Goleń podwozia i koło osłonięte zdejmowanymi owiewkami z blachy. Podwozie mocowane do centropłata. Kółko ogonowe sterowane, konstrukcja typu Miles. Opona Dunlop o wymiarach 216 x 89 mm.

Wyposażenie- podstawowy zestaw przyrządów pilotażowo- nawigacyjnych i kontroli pracy silnika. W samolotach przystosowanych do lotów nocnych akumulator umieszczony jest w schowku przed przednią tablicą przyrządów. System podciśnieniowy do sterowania klap do lądowania.

Silnik:
- M.14 "Magister" Mk.I, M.14A "Magister" Mk.I- czterocylindrowy, rzędowy o wiszących cylindrach, chłodzony powietrzem De Havilland "Gipsy Major I" o mocy 88 kW (120 KM),
M.14B "Magister" Mk.II- czterocylindrowy, rzędowy o wiszących cylindrach, chłodzony powietrzem Blackburn "Cirrus Major III" o mocy 109 kW (148 KM),
- M.14B "Hawk Trainer II- czterocylindrowy, rzędowy o wiszących cylindrach, chłodzony powietrzem Blackburn "Cirrus Major III" o mocy 109 kW (148 KM) lub Blackburn "Cirrus Major II" o mocy 107 kW (145 KM).
Śmigło dwułopatowe, drewniane o stałym skoku De Havilland o średnicy 1,899 m.
Paliwo w dwóch zbiornikach skrzydłowych o pojemności 47,7 l każdy, zbiornik oleju o pojemności 11,4 l zamontowany na ścianie ogniowej.

Dane techniczne M.14A "Magister" Mk.I (wg [5]):
Rozpiętość- 10,31 m, długość- 7,51 m, wysokość- 2,03 (wg [3]- 2,3) m, powierzchnia nośna- 16,4 m2.
Masa własna- 583 (wg [3]- 627) kg, masa startowa max- 862 kg, masa startowa do akrobacji max- 837 kg.
Prędkość max- 229 (wg [3]- 212) km/h, prędkość przelotowa- 196 km/h, prędkość lądowania bez klap- 84 km/h, prędkość lądowania z klapami- 69 km/h, wznoszenie- 4,3 m/s, czas wznoszenia na 1500 m- 7,6', czas wznoszenia na 3000 m- 18,8 ', pułap praktyczny- 5000 m, pułap max- 5790 m, zasięg- 591 (wg [3]- 611) km, czas lotu- 3 h.

Galeria

  • Samolot Miles M.14 ”Hawk Trainer” nr L5912, który stał się prototypem samolotu ”Magisetr”. (Źródło: Ovčáčík Michal, Karel Susa ”Miles Magister: M.14, M14A, M14B”).
  • Samolot Miles M.14A ”Magisetr” z podniesionym baldachimem do szkolenia w locie według wskazań przyrządów. (Źródło: Ovčáčík Michal, Karel Susa ”Miles Magister: M.14, M14A, M14B”).
  • Samolot Miles M.14A ”Magisetr” z podniesionym baldachimem do szkolenia w locie według wskazań przyrządów. (Źródło: Ovčáčík Michal, Karel Susa ”Miles Magister: M.14, M14A, M14B”).
  • Samolot Miles M.14A ”Magisetr” nr N3780 w locie. (Źródło: Ovčáčík Michal, Karel Susa ”Miles Magister: M.14, M14A, M14B”).
  • Para samolotów Miles M.14A ”Magisetr” w locie. (Źródło: Ovčáčík Michal, Karel Susa ”Miles Magister: M.14, M14A, M14B”).
  • Samolot Miles M.14A ”Magisetr” nr T9871 używany w 316 Dywizjonie Myśliwskim. (Źródło: Królikiewicz T.”Polski samolot i barwa 1940-1946”).
  • Samolot Miles M.14A ”Magisetr” prawdopodobnie nr P6365, używany w 303 Dywizjonie Myśliwskim, z żartobliwym oznaczeniem RF-Łoś. (Źródło: Królikiewicz T.”Polski samolot i barwa 1940-1946”).
  • Miles M.14A ”Magisetr”, rysunek w rzutach. (Źródło: Królikiewicz T.”Polski samolot i barwa 1940-1946”).
  • Samoloty Miles M.14 ”Magisetr” wyprodukowane w tureckich zakładach THK. (Źródło: ”Polskie skrzydła w Turcji 1936-1948”).

Źródło:

[1] Dulęba L., Glass A. ”Samoloty RWD”. Wydawnictwo Komunikacji i Łączności. Warszawa 1983.
[2] Kubala K. ”Ignacy Olszewski (1913-2004)” Lotnictwo nr 10/2004.
[3] Morgała A. ”Polskie samoloty wojskowe 1939-1945”. Wydawnictwo MON. Warszawa 1976.
[4] Cumft O., Kujawa H. K. ”Księga lotników polskich. Poległych, zmarłych i zaginionych 1939-1945”. Wydawnictwo MON. Warszawa 1989.
[5] Ovčáčík Michal, Karel Susa "Miles Magister: M.14, M14A, M14B". Seria 4+ publication. Wydawnictwo Mark I Ltd. Praga 2001.
[6] Brown Don L. "Miles Aircraft SInce 1925". Wydawnictwo Putnam & Company. Londyn 1970.
[7] Уголок неба - Большая авиационная энциклопедия.
[8] Miles Magister PL.
[9] Paćkowska S. "To jest modelarstwo, to jest budowanie czegoś z niczego… – wywiad ze Zbigniewem Bednarzem". Głos Ziemi Bychawskiej nr 6/2018.
[10] Glass A., Kubalańca J. "Polskie konstrukcje lotnicze 1939-1954". Tom 5. Wydawnictwo STRATUS. Sandomierz 2013.
[11] Glass A. "Polskie skrzydła w Turcji 1936-1948". Wydawnictwo STRATUS. Sandomierz 2023.
[12] Genç Özgür "Türk İnkilâp Tarihi Enstitüsü Türk Hava Kurumu (THK) Etimesgut Uçak Fabrikasi". Ankara Üniversitesi Türk İnkilâp Tarihi Enstitüsü. T.C. Ankara, 2018.
blog comments powered by Disqus