Jan Szczepanik, nauczyciel, wynalazca, zwany pol­skim Edisonem, austriackim Edisonem,  Leonardem da Vinci z Galicji i galicyjskim geniuszem.

Urodził się 13.06.1872 r. w Rudnikach (pow. Mościska), był nieślubnym synem Marianny Szczepanik, służącej u lwowskiego lekarza, który byt prawdopodobnie ojcem dziecka.

Początkowo mieszkał z matką w domu jej brata, strażnika kolejowego Ludwika i bratowej, Eleonory z Sechtlingów, a następnie przebywał pod opieką siostry matki, Salomei, u dziadków, Stanisława Szczepanika i Katarzyny z Wilków, chłopów w Zręcinie (pow. krośnieński). Gdy w 1875 r. matka wyszła za mąż za Ludwika Panka, lokaja Karola Klobassy-Zrenckiego, i zamieszkała w Krośnie, całkowitą opiekę nad Szczepanikiem przejęła Salomea i jej mąż Wawrzyniec Gradowicz. Zamieszkał z nimi w Krośnie, gdzie uczęszczał do czteroletniej ludowej szkoły głównej dla chłopców. Towarzyszami dziecięcych zabaw byli późniejszy poeta i tłumacz Franciszek Pik (ps. Mirandola), późniejszy geograf Eugeniusz Romer, przyszły generał Jan Romer oraz sędzia Jan Konstantynowicz.

Po ukończeniu szkoły uczył się od 1885 r. w Gimnazjum Klasycznym w Jaśle. Naukę przerwał i w 1888 r. przeniósł się do Krakowa, zamieszkał u rodziny Pików przy Małym Rynku i podjął naukę w Seminarium Nauczycielskim. Seminarium ukończył 8.06.1892 r., uzyskując uprawnienia nauczyciela szkoły ludowej. Jako stypendysta rządu został skierowany do pracy w szkołach pow. krośnieńskiego, najpierw w Potoku, potem w Lubatówce, a od 1895 r. w Korczynie, gdzie uczył fizyki.

Wyróżniając się od wczesnych lat zdolnościami technicznymi, w siedzibie Stowarzyszenia Tkaczy w Korczynie opracowywał swoje pierwsze wynalazki z dziedziny tkactwa. Już w 1896 r. porzucił zawód nauczyciela; wyjechał do Krakowa i zatrudnił się w tamtejszym sklepie tegoż Stowarzyszenia. Prace wynalazcze kontynuował w sklepie fotograficznym Ludwika Kleinberga, który finansował jego przedsięwzięcia. Skonstruował wówczas optyczno- fotograficzne urządzenie do mechanicznego tkania gobelinów wg określonego wzoru i w 1896 r. uzyskał na nie (z Kleinbergiem) patenty niemieckie i angielskie. W 1897 r. opatentował w Wielkiej Brytanii (potem także w USA) telektroskop, jeden z pierwszych w świecie wynalazków z dziedziny telewizji; było to urządzenie do przekazu na odległość kolorowego obrazu i dźwięku przy pomocy impulsów elektrycznych przesyłanych przewodami, a uzyskiwanych dzięki zastosowaniu komórek fotoelektrycznych (z powodu niedoskonałości ówczesnych selenowych komórek fotoelektrycznych nie zbudował jednak modelu działającego).

Na początku 1898 r. przeniósł się do Wiednia, gdzie prowadził badania w swym mieszkaniu oraz w Patroniarni Galicyjskiej, należącej do "Towarzystwa Akcyjnego w Krakowie dla wyrobu gobelinów metodą Szczepanika". Założona w Wiedniu Societe des inventions Jan Szczepanik & Compagnie, stworzyła mu zaplecze badawczo- naukowe, techniczne i finansowe oraz zgłaszała jego wynalazki do urzędów patentowych. W latach 1898- 1902 zorganizował, jako stowarzyszenie wytwórców, kilka fabryk gobelinów, m.in. w Krakowie, Brukseli, Roubaix we Francji i Barmen (obecnie Wuppertal) w Niemczech. Wykorzystując wynalazki Szczepanika, produkowano tam wzornice do tkania gobelinów oraz same gobeliny. W 1898 r. wyprodukował Jan Szczepanik własną metodą cztery egzemplarze gobelinu Apoteoza, przedstawiającego Franciszka Józefa, i ofiarował go cesarzowi z okazji 50- lecia panowania. 19.03.1898 r. spotkał się z przebywającym w Wiedniu Markiem Twainem, który zamierzał zakupić prawa do jego wynalazków (do czego ostatecznie nie doszło). Szczepanik wykonał wówczas portret pisarza na płótnie, a ten poświęcił mu artykuł The Austrian Edison Keeping School Again (w The Century lllustrated Magazine [New York] 1898 August, po polsku w: Iluzjon nr 2/1985) oraz opowiadanie From the London Times of 1904 (The Century. A popular quarterly 1898 November, po polsku w: Iluzjon nr 2/1985). W 1898 r. wspomagał finansowo krakowskie Życie.

Skomplikowane technicznie urządzenia tkackie, choć stanowiły postęp w przemyśle włókienniczym, nie znajdowały szerszego zastosowania. Jan Szczepanik bezskutecznie popularyzował je w swych broszurach: Discours sur la mise en carte par voie photographique (Paris 1899 r.) oraz Elektrische Kartenschlag- Maschine (Wien 1900 r.). W tym czasie skonstruował też i opatentował fotosculptor- urządzenie do kopiowania obiektów trójwymiarowych (1899 r.), opracował metodę samoczynnego przygotowania rudy (1900 r.), sporządził maszynę do pisania dla ociemniałych (1901 r.) oraz caloridul- samoczynny regulator ciągu kominowego (1901 r.). Pracował wówczas także nad udoskonaleniem pługa oraz nad przyrządem zabezpieczającym przed zetknięciem się wagonów kolejowych.

W latach 1890- tych zainteresował się problemami żeglugi powietrznej. Ok. 1895 r. opracował projekt dużego aerostatu. Przyszłość lotnictwa wiązał jednak z rozwojem silni­ków spalinowych. Uważał, że przyszłość należy do samolotów pionowego startu i lądowania. Odrzucał przy tym koncepcję ornitoptera. Bliższą była mu idea śmigłowca. w latach 1895- 1902 prowadził eksperymenty z budowanymi przez siebie modelami śmigłowca- rotodyny. W 1902 r. opracował projekt statku powietrznego ("Aeromobil"), którego ideę wykorzystał literacko Ludwik Szczepański w powieści Król powietrza. Po­wieść z najbliższej przyszłości (1908 r.) i Przewrót. Powieść z najbliższej przyszłości (1911 r.).

W lipcu 1898 r. w Wiedniu, Szczepanik przy oka­zji odwiedzin Jubileuszowej Wystawy, w towarzy­stwie swego niemieckiego wspólnika i przyjaciela inż. architekta Franza Habricha, por. Mayera i niemieckiego aeronauty Löwe, który kierował stacją aeronautyczną Wystawy Jubileuszowej odbył lot balo­nem. Zabrał z sobą prowiant, 6 butelek szampana, kilka aparatów fotograficznych, elektroskop swego wynalazku by w powietrzu wypróbować jego działa­nie i 300 kart pocztowych adresowanych do siebie, z prośbą do znalazców by wrzucili je do skrzynek pocztowych. Jak to wówczas odnotowano wzleciał balonem wykonanym w augsburskiej firmie Augusta Riedingera, z żółtego jedwabiu, o średnicy 12 m, a nie przestraszyła go ani wysoka cena (110 zł.), ani opowieści, że na wysokości 4000 m brak powietrza może spowodować wybuch krwi. Żegnany okrzy­kami do widzenia, szczęśliwej podróży, wywijając chusteczką, wznosił się, aż w końcu znikł za horyzon­tem. Balon szczęśliwie lądował, gdzie- nie wiadomo. Szczepanik tak był lotem podekscytowany, że zapo­wiadał drugą swą podróż balonową.

W 1901 r. został powołany do służby wojskowej, którą odbywał w Przemyślu; na posiedzeniach tamtejszej sekcji lwowskiego Towarzystwa Politechnicznego, a także w siedzibie Towarzystwa we Lwowie, wygłaszał wykłady o swych wynalazkach. W latach 1901-1903 prowadził dorywczo dział popularyzujący wynalazki w redagowanym w Krakowie przez Szczepańskiego tygodniku Ilustracja Polska. Zainspirowany doświadczeniami zakonnika Kazimierza Żeglenia, opracował tkaninę kulochronną. Sporządzoną z niej kamizelkę przestał królowi hiszpańskiemu Alfonsowi XIII, za co 2.06.1902 r. otrzymał Order Izabeli Katolickiej. Obicie karety tą tkaniną uratowało życie Alfonsowi XIII w czasie zamachu bombowego w 1906 r. w Madrycie. Za podobną kamizelkę, sporządzoną dla cara Mikołaja II, otrzymał Order św. Anny, ale odmówił jego przyjęcia (car przysłał mu wówczas złoty zegarek z kopertą wysadzaną brylantami).

8.11.1902 r. w Tarnowie ożenił się z Wandą Dzikowską, po czym zamieszkał w swym mieszkaniu w Wiedniu; odbył z żoną kilka podróży po Europie, m.in. do Paryża i Londynu. W 1902 r. skonstruował elektryczny karabin automatyczny, a w 1903 r. jedną z wersji telegrafu bez drutu. Zdobył światowy rozgłos, nazywano go polskim Edisonem, a przez Niemców był określany jako genialer Erfinder, der Pole Szczepanik, der geniale Pole. Mimo to wiedeńska Societe zaczęła się chylić ku upadkowi; gdy w 1902 r. udziałowcy wycofali swe wkłady, zamknięto wytwórnię gobelinów w Barmen, a w roku następnym podobną wytwórnię w Wiedniu.

Największe osiągnięcia miał Jan Szczepanik w dziedzinie fotografii barwnej oraz filmu dźwiękowego i barwnego. Już w 1899 r. opracował technikę barwnego filmu małoobrazkowego; wyniki swych prac przedstawiał w styczniu 1902 r. na zorganizowanej przez tygodnik Ilustracja Polska Pierwszej Polskiej Wystawie Fotograficznej w Krakowie, w przeznaczonej specjalnie dla niego sali. W latach 1902- 1912 opatentował wiele wynalazków z dziedziny fotografii barwnej, m.in. w 1902 r. metodę tzw. płowienia barw (odbarwiania kolorów pod wpływem światła); produkowane tą metodą materiały fotograficzne okazały się jednak zbyt drogie. Skonstruował kamerę (jeden z jej modeli znajduje się w Science Museum w Londynie) do wykonywania zdjęć metodą addytywną (dzięki odpowiedniemu układowi soczewek i zwierciadeł powstawały negatywy czerwony, zielony i niebieski, które nałożone na siebie dawały właściwy obraz). Wytworzył barwoczuły papier fotograficzny, który od 1905 r. produkowała szwajcarska firma J. K. Smitha. W 1906 r. skonstruował udoskonalony kolorymetr (przyrząd do pomiaru intensywności barw), a w 1909 r. opracował metodę otrzymywania płyt rastrowych do fotografii barwnej, które sprzedawano pod nazwą Veracolor. W wydawanych we Lwowie Wiadomościach Fotograficznych (1904 z. 16) opublikował artykuł Fotografia w naturalnych barwach. Został bohaterem opowiadania Eksploatacja słońca (Wesoły szkic możliwości) (Ilustracja Polska 1903 nr 41).

W 1906 r. zamieszkał w Tarnowie. W 1907 r. w Dreźnie założył laboratorium do badań nad fotografią kolorową, które kilka lat później przeniósł do Berlina, gdzie spędzał odtąd większość czasu; małą pracownię utrzymywał także w Lubli koło Jasła. 25.02.1914 r. zgłosił do urzędu patentowego urządzenie do zapisywania dźwięku na filmie przy użyciu promieni katodowych oraz jego odtwarzania za pomocą fotokomórki próżniowej lub gazowej (patent, którego współwłaścicielem był finansujący pracę teść wynalazcy, został przyznany dopiero 15.06.1920 r.); taki sposób zapisywania dźwięku znalazł potem powszechne zastosowanie. Wybuch pierwszej wojny światowej przerwał prace nad metodą wzmacniania dźwięku. Po rozpoczęciu działań wojennych, w związku z ofensywą rosyjską w Galicji, przez kilka miesięcy przebywał z rodziną w Wiedniu, po czym wrócił do Tarnowa.

Jan Szczepanik wznowił po wojnie badania nad filmem barwnym, prowadząc je głównie w Berlinie. W latach 1918- 1925 stworzył system, w którym, podobnie jak w fotografii, zastosował metodę addytywną przez umieszczenie rastra liniowego oraz trzech filtrów między obiektywem aparatu a taśmą filmową. Uzyskał w ten sposób wierne odtworzenie barw i w rezultacie wyprodukował kilkanaście doskonałych kolorystycznie filmów krajobrazowych, m.in. nakręconą w Alpach Przełęcz (1921 r.), oraz naukowych, m.in. z przebiegu operacji chirurgicznej w szpitalu Langebeck- Virchow (1925 r.). Mimo pozyskania licznych sponsorów, w tym firmy optycznej Busch, metoda Szczepanika nie rozpowszechniła się, ponieważ wymagała wyposażenia kin w odrębną aparaturę do filmów barwnych. Identyczną zasadę jak Szczepanik stosowała później amerykańska firma Kodacolor.

Od 1920 r. patentował swe wynalazki w Polsce. Ogółem uzyskał prawie sto patentów brytyjskich, niemieckich, austriackich, amerykańskich i polskich. Większość jego wynalazków była oparta na odkrywczych przesłankach teoretycznych, ale ze względu na niemożność osiągnięcia doskonałości technologicznej i wysokie koszty znalazła zastosowanie tylko w znikomej części i bardzo rzadko była produkowana na skalę przemysłową.

Chory od 1925 r. na raka wątroby, leczył się w szpitalu w Berlinie. Przewieziony do Tarnowa, zmarł tam 18.04.1926 r., został pochowany na Cmentarzu Starym.

W małżeństwie z Marią Hiacyntą Wandą z Dzikowskich miał pięcioro dzieci: Andrzeja, Zbigniewa Szczepanika-Dzikowskiego, Bogdana oraz Marię.

Po śmierci Jana Szczepanika jego bibliotekę i część aparatury, a także dokumentację z pracowni berlińskiej, przekazano Politechnice Lwowskiej. Synowie Zbigniew i Bogdan, kontynuowali (ze Zboińskim i Franciszkiem Ożgą) prace nad filmem barwnym, najpierw we Lwowie, a od 1935 r. w Warszawie. Realizowane przez nich filmy były od 1934 r. pokazywane przy użyciu specjalnej aparatury w warszawskich kinach Atlantic i Stylowe, bracia nie odnieśli jednak sukcesu. W czasie okupacji niemieckiej sprzęt z warszawskiego laboratorium został wywieziony do Rzeszy, a dokumenty zniszczone. W publikacji Electronic Motion Pictures - A history of the television camera (1955 r.) amerykański historyk telewizji Albert Abramson zaliczył Jana Szczepanika do najważniejszych pionierów telewizji i potwierdził to w wydanej w 1987 r. The History of Television, 1880 to 1941.

Po drugiej wojnie światowej imię Jana Szczepanika otrzymało kilka szkół, m.in. Technikum Łączności nr 2 w Łodzi (1966 r.), Szkoła Podstawowa nr 8 w Tarnowie (1972 r.), Technikum Włókiennicze w Krośnie (1972 r.), Zespół Szkół Odzieżowych w Tarnowie (1995 r.) oraz ulice w Korczynie, Krośnie, Tarnowie i Warszawie. Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Tarnowskiej odsłoniło w Tarnowie w r. 1972 poświęconą Janowi Szczepanikowi tablicę na domu przy ul. Chopina 11, a w 2002 r. tamże na pl. Sienkiewicza postawiono jego pomnik. 8.05.2003 r. powstała Fundacja im. Jana Szczepanika, która w 2010 r. realizowała program Jan Szczepanik ambasadorem Tarnowa. Od r. 1999 Izba Przemysłowo-Handlowa w Tarnowie przyznaje nagrodę jego imienia za wybitne osiągnięcia w działalności gospodarczej i aktywność społeczną; podobną nagrodę przyznaje od r. 2004 Oddział Tarnowski Stowarzyszenia Elektryków Polskich. Rada Miasta Tarnowa ogłosiła rok 2006 rokiem Jana Szczepanika.

Konstrukcje:
Szczepanik sterowiec, ok. 1895, projekt sterowca pionierskiego.
Szczepanik "Aeromobil", 1902, projekt śmigłowca w układzie rotodyny.