Kuparentko Jordaki
Jordaki Kuparenko (w źródłach także Kuparentko, Kupareńko), urodził się w 1784 r. w okolicach obecnej rumuńskiej miejscowości Iaşi (Jassy), historycznej stolicy Mołdawii. Podobno pochodził z rodziny bojarskiej.
Podobno z powodu konfliktu z rodzicami w wieku 15 lat opuścił dom rodzinny i został malarzem dekoracji teatralnych w teatrze w Jassach. Około roku 1800 przyłączył się jako linoskoczek do trupy artystów cyrkowych (kompanii atletów) Jana Koltera, którzy odbywali objazdowe tournée po Mołdawii w 1801 r. lub 1804 r. wraz z trupą Koltera przybył do Warszawy, gdzie występował w amfiteatrze zwanym Hecą, urządzonym na rogu ulic Brackiej i Chmielnej. W 1804 r. poślubił córkę Koltera i został współwłaścicielem kompanii atletów swojego teścia. Podczas jednego z występów spadł z wysokości, łamiąc sobie nogę. Wydarzenie to przekreśliło jego dalszą karierę cyrkową i na zawsze związało go z Warszawą.
Po wypadku Jordaki Kuparenko rozpoczął działalność jako przedsiębiorca cyrkowy i teatralny, a także pirotechnik, mechanik i konstruktor. Po nieudanym małżeństwie z Kolterówną, w 1808 r. ożenił się po raz drugi z Anną Henriettą Teiflin, której poprzedni mąż był właścicielem Hecy. Dzięki temu małżeństwu przejął zarząd nad amfiteatrem. W 1821 r. zakupił Hecę, którą kierował do 1830 r. Organizował m.in. występy linoskoczków i woltyżerów oraz pokazy fajerwerków, prezentowane nie tylko w amfiteatrze, ale również na festynach.
Kuparenko był także oficerem armii polskiej, do której zaciągnął się w 1811 r. W artylerii dosłużył się stopnia porucznika.
Konstruktor balonów i pionier awiacji. W latach 1806- 1808 wykonał w Wilnie oraz w Warszawie cztery loty balonowe. Znalazł się w księdze rekordów Guinnessa jako wynalazca spadochronu oraz pierwszy człowiek na świecie, który przeżył katastrofę lotniczą, dokonując skoku z jego użyciem. Kuparenko dał w ogrodzie Foksal przy Nowym Świecie pokaz skoku ze spadochronem. W połowie 1808 r., już po powrocie z Wilna, zbudował tam wysokie na 120 stóp rusztowanie, z którego spuścił najpierw pieska na małym spadochronie. Przychodzi kolej- notował A. Magier- na artystę, spuszcza się z wierzchołka rusztowania, trzymając się za sznury spadochronu, czyli rozpostartej płachty płóciennej, ale i tu znajduje przeciwność. Spadochron ten przez kilkudniową podróż z Litwy zamókł tak dalece, że płótno nadpsute zostało tam, gdzie sznury były przyszyte; spadochron, lubo lekko przywiązany z wierzchu, zostaje w górze, artysta zaś z oderwanymi od płótna sznurami spada i uderza się mocno o ziemię bez żadnej ochrony.
W 1808 r. jako pierwszy w Polsce dokonał podczas lotu balonem pomiarów meteorologicznych.
Później Kuparenko zasłynął w Warszawie dzięki własnemu teatrowi. Stworzył go na wzór popularnego w Mołdawii tureckiego teatru cieni (karagöz). W latach 1816- 1842 kierował kilkoma teatrami marionetek, gabinetami zautomatyzowanych figur i teatrem mechaniczno- optycznym. W lalkarstwie Kuparenko wykorzystywał swoje zamiłowania techniczne i umiejętności z zakresu mechaniki, konstruując ruchome marionetki i mechanizm poruszający teatrem lalkowym, który zaprezentowany został na wystawie wynalazków w Paryżu. Podczas występów oraz płatnych demonstracji prezentował zabawki mechaniczne i przedmioty własnej konstrukcji, m.in. wykonaną w 1821 r. strzelbę, która za jednym nabiciem 10 razy wystrzela, uznawaną czasami za prototyp karabinu maszynowego.
Dał się również poznać jako wynalazca w 1828 tzw. buzutonu- mechanicznego instrumentu dętego zbliżonego do katarynki, składającego się z 27 trąb mosiężnych, grającego z pomocą miechów. Automat wykonywał aranżacje fragmentów opery romantycznej Wolny strzelec Karla Webera, w tym uwerturę do opery i słynny Chór strzelców z aktu III.
Po wzlotach Kuparenki Warszawa przez wiele lat nie widziała balonu załogowego. Mogła się delektować jedynie wzlotami niewielkich balonów bezzałogowych, które od czasu do czasu stanowiły atrakcję różnych świąt i uroczystości czy festynów. Przykładem niech służą imprezy prowadzone w Warszawie w 1812 r. z okazji urodzin cesarza Napoleona I.
15 sierpnia Warszawa była bogato iluminowana, odbyła się wojskowa parada, uroczysta msza święta w kościele św. Krzyża, występy linoskoczków, bankiet na zamku warszawskim, ognie sztuczne nad Wisłą, różne koncerty. Warszawa była obwieszona transparentami z popiersiem cesarza, przed pałacem rządowym częstowano ludność Warszawy trunkami i jadłem. Stąd też ok. 18.00 wypuszczono w powietrze balon dekorowany inicjałem cesarza (N) i orłami.
Jordaki Kuparenko był również organizatorem pokazu balonu prowadzonego z w Warszawie w końcu maja 1829 r. podczas uroczystości i zabaw dla ludu związanych z koronacją cara Mikołaja i na króla Polski (24.05.1829 r.) Na placu Ujazdowskiego (dzisiaj to teren Parku Ujazdowskiego), dla uświetniania tej uroczystości, przez kilka dni organizowano zabawy dla ludu. Zorganizowano również pokazy balonów na uwięzi i balonu wolnego, kierowanego przez Kuparenkę.
Jordaki Kuparenko zmarł w styczniu 1844 r. w Warszawie i został pochowany na prawosławnym cmentarzu na Woli.
Konstrukcje:
Kuparentko balon, 1806-1808, balony pionierskie.
Źródło:
[1] Banaszczyk E. ”Karuzela pod gwiazdami”. Wydawnictwo Iskry. Warszawa 1960.[2] Januszewski S. "Pionierzy. Polscy pionierzy lotnictwa 1647- 1918. Tom 1". Fundacja Otwartego Muzeum Techniki. Wrocław 2017.