Mikojan MiG-21 Użytkownicy, 1955

Samolot myśliwski. ZSRR / Rosja.
Samolot myśliwski Mikojan MiG-21F-13 w zbiorach Muzeyon Heyl ha-Avir w Izraelu. (Źródło: Bukvoed via "Wikimedia Commons").

Użytkownicy.

Samolot MiG-21 był eksploatowany w siłach powietrznych ponad 50 państw! Według danych rosyjskich fabrycznie nowe samoloty otrzymało 35 państw. Pozostałe w posiadanie MiG-21 weszły w wyniku otrzymania ich z zapasów lotnictwa radzieckiego (rosyjskiego), w wyniku reeksportu, rozpadu i powstania nowych państw itp. Są to:

- Afganistan- dostawy ok. 40 MiG-21 w wersjach F-13 i PF miały miejsce w połowic lat 1960- tych. Tworzone niemal od podstaw afgańskie lotnictwo wojskowe rozwijało się pod kontrolą specjalistów z Czechosłowacji, Kuby i ZSRR. Roz­budowa afgańskich lotnisk wojskowych prowadzona od 1975 r. przez ZSRR zbiegła się w czasie z kolejnymi dostawami MiG-21. Przyjęto wtedy niewielką liczbę MiG-21MF. Rozłam rządzącej Afganistanem partii i w konse­kwencji interwencja radziecka od 1979 r. były przyczyną intensywnej rozbudowy afgańskiego lotnictwa. Radzieckie MiG-21 operowały z największej afgańskiej bazy lotniczej w Bagram. W czerwcu 1983 r. do Bagram przebazowano 927. królewiecki IAP wyposażony w 28 MiG-21 bis i 4 MiG-21UM. Pułk operował w Afganista­nie do lipca 1984 r. kiedy to powracając do ZSRR pozostawił swoje samolo­ty. Stworzyły one 322. eskadrę stacjonującą w Bagram. Łącznie w 1985 r. lotnictwo afgańskie eksploatowały ok. 40 MiG-21. W 1990 r. szacowano, że już ok. 70 egz. MiG-21MF, MiG-21bis i MiG-21UM stanowiło wyposażenie dwóch pułków myśliwsko- bombowych. Nieznaną bliżej liczbę MiG-21UM, MiG-21PFM i MiG-21MF posiadała Akademia Lotnicza uloko­wana w Mazar-e-Sharif. Proces odbudowy zniszczonego wojną lotnictwa przerwany został w 1994 r. wybuchem nowej wojny domowej. W 1999 r. rządzący Afganistanem Talibowie dysponowali ok. 20 MiG-21. W sierpniu 2001 r. w bazie Bagram znaj­dowało się 14 MiG-21. Prawdopodobnie wszystkie afgańskie MiG-21 zostały zniszczone w październiku 2001 r. w trakcie nalotów koalicji antyterrorystycznej,

- Albania- w listopadzie 1970 r. otrzymała z Chin 12 egz. F-7. Dwa z nich utracono w wypadkach w latach 1974 i 1982. Stanowiły one wyposażenie dwóch eskadr myśliwskich pułku noszącego numer 5646,

- Algieria- pierwsza partia licząca sześć z 37 zamówionych MiG-21F-13 została dostarczona z ZSRR w 1965 lub 1966 r. Wg [10]- Pierwsze dostawy MiG-21 do Algierii w 1965 obejmowały ok. 70 samolotów w wersji MiG-21 F-13. Podczas Wojny Sześciodniowej w 1967 r. kilka z nich przeleciało do Egiptu- 6 egz. jest wymienianych wśród zdobytych przez wojska izraelskie na lotnisku El Arish na Synaju. W 1967 r. na uzbrojeniu znalazła się wersja MiG-21PF oraz MiG-21U. Do końca lat 1960- tych zakończono dostawy wersji MiG-21PFM (48 egz.) i MiG-21US (6 egz.). Łącznie w uzbrojeniu znajdowało się w tym czasie ok. 150 egz. MiG-21 (inne źródła podają, że w 1970 r. Algieria miała co najmniej 35 egz. MiG-21 w trzech eskadrach, zgrupowanych w jednym Pułku Lotnictwa Myśliwskiego Obrony Powietrznej). W latach 1970- tych w miejsce wycofywanych MiG-21 F-13 wprowadzono wersję MiG-21MF (ok. 50 egz.), do uzbrojenia weszło również 6 rozpoznawczych MiG-21R. Latem 1976 r. zakupiono ok. 40 egz. MiG-21bis. W tym czasie sprowadzono również kilkanaście dwusterów MiG-21UM. Wg innych źródeł- algierskie lotnictwo wojskowe miało wówczas tylko kilka dwumiejscowych samolotów treningowych (prawdopodobnie wersji MiG-21U), jako że szkolenie pilotów odbywało się głównie w Egipcie i ZSRR. Na początku lat 1990- tych, po wycofaniu MiG-21 F-13/PF/U i prawdopodobnie również PFM, liczba eksplo­atowanych MiG-21 w Algierii wahała się na poziomie 70 samolotów. Wg innych źródeł- w 1994 r. Algieria przypuszczalnie posiadała ok. 80 MiG-21MF i MiG-21bis i nieznaną bliżej liczbę samolotów szkolnych,

- Angola- historia MiG-21 w Angoli jest związana z toczącą się w tym państwie od 1961 r. wojną domową pomiędzy Ludowym Ruchem Wyzwolenia Angoli (MPLA) popieranym przez państwa bloku radzieckiego, a Narodowym Związkiem na rzecz Całkowitej Niepodległości Angoli (UNITA) wspieranym przez RPA, a później również USA. Dostawy MiG-21 rozpoczęły się w 1975 r. po dojściu MPLA do władzy i proklamowaniu Ludowej Republiki Angoli. Jako pierwsze do FAPA trafiły MiG-21PF w liczbie 24 (wg innych źródeł- w połowie 1976 r. Angola posiadała 8 egz. MiG-21MF). Do początku lat 1980- tych dostarczono także 103 egz. MiG-21M, MiG-21MF i MiG-21 bis oraz 10 MiG-21UM. Angolańskie MiG-21 pilotowane były głównie przez pilotów kubańskich (oraz podobno przez portugalskich najemników szkolonych na Kubie). Prawdo­podobnie również część dostarczonych do Angoli MiG-21 pochodziła z Kuby. Największa liczba używanych jednocześnie MiG-21 prawdopodobnie nigdy nie przekroczyła 80 egz. W latach 1981- 1982 doszło do walk samolotów MiG-21 z południowoafrykańskimi samolotami Dassault-Breguet ”Mirage F1CZ”. Samoloty RPA zestrzeliły wówczas trzy MiG-21, wszystkie zwycięstwa odniósł jeden pilot- mjr Rankin. Natomiast czarnoskóry pilot angolańskiego MiG-21bis nr C-340 uciekł do RPA. Eskalacja militarnego nacisku RPA na Angolę za pomocą UNITA w latach 1986- 1987 doprowadziła do regularnych walk i w konsekwencji znacznych strat w lotnictwie Angoli. W ciągu dwóch lat w działaniach wojennych stracono 19 MiG-21, a w ciągu całego konfliktu ponad 40 tych samolotów. W przełomie lat 1990 / 2000- nych w służbie znajdowało się ok. 50 egz. MiG-21MF (prawdopodobnie w trak­cie wycofywania), 20 egz. MiG-21 bis i 6 egz. MiG-21UM,

- Azerbejdżan- po proklamowaniu niepodległości w październiku 1991 r., okazało się, że na terenie tego państwa znalazło się 5 sprawnych MiG-21 bis, przeznaczonych wcześniej do zaawansowanego szkolenia bojowego. Ponieważ w spadku po ZSRR Azer­bejdżan otrzymał po kilka egzemplarzy różnych typów samolotów bojowych, ze względów oszczędnościowych utworzono jeden pułk myśliwski stacjonują­cy w głównej bazie lotnictwa Azerbejdżanu w Kurdamir. Samoloty MiG-21 używane były jako maszyny szturmowe, wobec zupełnego braku sa­molotów w lotnictwie przeciwnika- Armenii. Wiadomo, iż jeden MiG został zestrzelony przez karabaską ar­tylerię przeciwlotniczą 31.10.1992 r. lub 1.11.1992 r., a następne 15.01., 22.07. i 20.09.1993 r. Do końca lat 1990- tych prawdopodobnie wszystkie MiG-21 bis zostały wycofane z eksploatacji,

- Bangladesz- w 1973 r. ZSRR dostarczył do Bangladeszu 12 egz. MiG-21MF i 2 egz. MiG-21U (wg [10]- MiG-21UM). Po śmierci premiera Mujibura Rahmana i zmianie rządu, zakupiono pod koniec 1989 r. w Chinach 16 egz. F-7M i 4 egz. FT-7 w 1990 r. Samoloty te stanowiły trzon lotnictwa myśliwskiego tego kraju.  W połowie lat 1990- tych prawie wszystkie samoloty dostarczone w 1973 r. zostały uziemione z powodu braku części zamiennych. Zakup 8 egz. Mikojan MiG-29 w lipcu 1999 r. zbiegł się w czasie z wycofaniem ostatnich 9 pozostających w służbie MiG-21MF,

- Bułgaria- przypuszcza się. że w czasach, gdy MiG-21 stanowił jego podstawowe wyposażenie lotnictwo bułgarskie dysponowało ok. 120 samolotami z rodziny MiG-21PFM / MiG-21MF, oraz kilkoma rozpoznawczymi MiG-21R i szkolnymi MiG-21U w trzech pułkach lotniczych. Od 1994 r. pełny ciężar obrony przestrzeni powietrznej Bułgarii przejęły nowsze Mikojan MiG-23 i Mikojan MiG-29, podczas gdy zadania szturmowe przypadły jednostkom latającym na Suchoj Su-25 i Suchoj Su-22. Wobec tego liczba eksploatowanych MiG-21 znacznie spadła. Pozostało prawdopodobnie nie więcej jak 60 egz. MiG-21MF i MiG-21bis, ok. 15 egz. MiG-21UM i zapewne 6 egz. MiG-21R,

- Burkina Faso- dostawy radzieckiego uzbrojenia rozpoczęły się od końca 1983 r. po objęciu władzy przez kpt. T. Sankarę. Wprowadzenie wzo­rowanego na Libii systemu władzy ludu wymagało częstych interwencji zbroj­nych przeciwko opozycji. Z pomocą przyszedł ZSRR przekazując w 1984 r. 8 egz. MiG-21MF. Samolo­ty były obsługiwane przez personel radziecki i libijski. Przeciągający się konflikt graniczny z Mali doprowa­dził w Boże Narodzenie 1985 r. do wybuchu otwartej woj­ny. Była to jedyna okazja do operacyjnego wykorzystania MiG-21. W początku lat 1990- tych w służbie pozostawała połowa maszyn. Nowa sytuacja polityczna państwa od 1991 r. spowodowała, że Burkina Faso przestały wykazywać zainteresowanie sprzętem produkcji radzieckiej i rosyjskiej. Ostatni sprawny MiG-21MF został wycofany z eksploatacji przed rokiem 2000- nym,

- Chorwacja- samoloty MiG-21bis stanowiły trzon lotnictwa chor­wackiego. W chwili utworzenia lotnictwa chorwackiego wszystkie weszły w skład 1 Eskadry Myśliwskiej. Pierwszy myśliwiec przy­prowadził 4.01.1992 r. na lotnisko w Puli kpt. Danijel Borović, uciekając z lotnictwa jugosłowiańskiego. Samolot ten otrzymał chorwacki numer 101. 24.06.1992 r. został on zestrzelony przez bo­śniacką 327 Brygadę Artylerii Przeciwlotniczej. Kolejny MiG-21bis ze 124 Eskadry Myśliwskiej Jugosławii, przyleciał do Zagrzebia 15.05.1992 r. z pilotem Ivanem Selakiem za sterami. MiG-21bis również ze 124 Eskadry Myśliwskiej przyle­ciał do Splitu 15.05.1992 r. Jeden MiG został omyłkowo zestrzelony przez własną artylerię przeciwlotniczą. Ostatnie loty bojowe MiG-21 wykonały podczas operacji Bljesak (Błysk), Ljeto 95 (Lato 95) i Oluja (Burza)- w ich trakcie każdy pilot wykonywał na­wet do sześciu lotów bojowych dziennie! Zapewne już wtedy stan samolotów MiG-21 przekroczył 10 samolotów wersji MiG-21bis. Kolejne MiG-21bis i przynajmniej 4 MiG-21UM zostały nielegalnie zakupione najprawdopodobniej na Ukrainie, Białorusi lub w Niemczech. W 1999 r. Chorwackie ministerstwo obrony planowało modernizację myśliwców MiG-21 przez izraelskie zakłady Elbit i rumuńskie Aerostar. Pierwsza partia miała obejmować modernizację 12 MiG-21bis i 2 dwumiejscowe MiG-21UM. Łącznie Chorwaci chcieli zmodernizować 28 maszyn do standardu ”Lancer III”,

- ChRL- pierwsze dostawy MiG-21 F-13 pochodzących z fabryki w Gorki miały miejsce prawdopodobnie już w 1961 r. Do Chin dostarczono jednak niewielką liczbę samolotów tej wersji. Również w 1961 r. Chiny zakupiły prawa do produkcji licencyjnej MiG-21 F-13, jednak z powodu kryzysu w stosunkach chińsko- radzieckich nie doszło do jej uruchomienia. Dopiero w 1967 r. rozpoczęto wyposażanie jednostek lotnictwa chińskiego w myśliwiec J-7 będący kopią tego samolotu. Jak się ocenia, masowa produkcja na własne potrzeby osiągnęła poziom 2500 samolotów wersji podstawowej, z czego około 300 znajdowało w połowie lat 1990- tych się na etatowym wyposaże­niu jednostek pierwszej linii, a 200 dalszych, stanowiących rezerwę i mogło być w każdej chwili przystosowanych do działania w wypadku zagrożenia. Na początku lat 1970- tych dostarczono Chinom kilka MiG-21PF, jednak wbrew oczekiwaniom samolot ten nie stał się następcą wersji F-13. Opierając się na rachunku ekonomicznym i znajomości konstrukcji posta­nowiono rozwijać najstarszą odmianę MiG-21. Jego pierwsza produkowana seryjnie modyfikacja jest znana jako J-7II, a proponowane zagranicznym odbiorcom mają oznaczenia F-7. Dwumiejscowa wersja szkolno- treningowa nosi nazwę FT-7 lub JJ-7 w zależności od tego czy przeznaczona jest na eksport, czy do służby w Chinach. Była ona rozwijana równolegle z innymi wersjami rozwojowymi J-7 / F-7 i znajdowała szerokie zastosowanie w lotnictwie chińskim. W wyniku intensywnej eksploatacji i eksportu samolotów, w służbie w 1985 r. pozostawało ok. 200 F-7. Do 2000 r. wyprodukowano ponad 550 egz. Samoloty J-7 stanowiły do czasu wprowadzenia do uzbrojenia Suchoj Su-27 (w 1992 r.) główną siłę chińskiego lotnictwa myśliwskiego. Wersje rozwojowe były eksportowane, m.in. do: Albanii, Bangladeszu, Egiptu, Iranu, Pakistanu i Tanzanii,

- CSRS (Czechy)- pierwsze MiGi-21F-13 zostały dostarczone w 1962 r., a już rok później pierwszy zbudowany w Czecho­słowacji samolot tego typu opuścił linię montażową zakła­dów Aero Vodochody. Łącznie zbudowano 194 samolo­ty, z których wszystkie, lub większość, trafiły do lotnictwa Czechosłowacji. Prawdopodobnie pewna ich liczba została przekazana lotnictwu NRD. Czechosłowacja stała się stałym odbiorcą kolejnych wersji MiG-21, oprócz MiG-21bis, jako że zaczęła otrzy­mywać inne MiG-i zanim ten wariant stał się dostępny. Za rządów komunistycznych, czechosłowackie MiG-21 były zgrupowane w dwóch wielkich związkach taktycznych: 7 Armia Powietrzna miała trzy pułki myśliwskie, a 10 Armia- odpowiedzialna za wsparcie naziemne Środkowej Grupy Wojsk Radzieckich i jej bezpośrednio podległa- trzy dalsze. Przed podziałem państwa na Czechy i Słowację (31.12.1992 r.) lotnictwo czechosłowackie miało samoloty w wersjach przechwytujących i szkolnych (MiG-21PFM izdielije 94A, MiG-21PFM izdielije 94N- w CSRS znane lokalnie pod ozna­czeniem MiG-21PFMA, gdzie ostatnia litera oznaczała atom, chodzi o wersję przeznaczoną do przenoszenia broni jądrowej, aż 77 egz. MiG-21MF, MiG-21UM i MiG-21US), oraz 14 rozpoznawczych MiG-21R. Jak uzgodniono w umowie o podziale Czechosłowa­cji, 1.01.1993 r. na własność Czech przeszło 87 MiG-21 (bojowych i szkolnych) oraz 15 rozpoznawczych MiG-21R z ogólnej liczby 164 samolotów tego typu. Po­stanowiono kontynuować eksploatację tych samolotów biorąc pod uwagę możliwość modyfikacji aż do zakupienia myśliwców produkcji zachodniej, pozbywając się jednocześnie samolotów Mikojan MiG-29 i zalatu­jąc na śmierć samoloty Mikojan MiG-23. Planowana modernizacja miała objąć 24- 36 samolotów, a pozostałe przeznaczono do kasacji. Jednak zamiary podniesienia standardu czeskich MiG-21 były neutrali­zowane przez kolejno pojawiające się opcje: w 1994 r. (powstrzyma­na przez parlament z powodu poszukiwania innych rozwiązań i ofertę ex-belgijskich F-16), w 1995 r. (po pojawieniu się szansy na nabycie F/A-18 lub Dassault-Breguet "Mirage 2000") i wreszcie w 1996 r. (w związku z możliwością przystąpienia do programu SAAB JAS-39 "Gripen"). W rezultacie uznano, iż modyfikacja sprowadzi się do wyposażenia samolotów w odbiornik GPS i system rozpoznawczy Mk. XII. W dniu 1.04.1995 r. Czechy posiadały 69 egz. MiG-21MF, 20 egz. MiG-21UM i 5 egz. MiG-21US,

- Egipt- w 1962 r. lotnictwo egipskie otrzymało pierwszą partię liczącą 40 egz. MiG-21F-13, co pozwoliło na  sformowanie pierwszej jednostki w pełni wyposażonej w samoloty naddźwiękowe. Dzięki dalszym dostawom 1.06.1967 r. Egipt miał już 163 samoloty wersji MiG-21F-13, MiG-21PF i MiG-21PFM (typ 77) w sześciu dywizjonach (czyli dwóch pułkach). Egipcjanie, jako jedyny zagraniczny użytkownik, dostali również samoloty MiG-21PF-SPS (znanego również jako MiG-21PFS). Od tego czasu Egipt zazwyczaj miał ok. 150 egz. mimo stale ponoszonych strat w walkach z lotnictwem izraelskim. Tracone samoloty zastępowano innymi z kolejnych przyspieszonych i regularnych dostaw radzieckich, z których pierw­sza wielka od czasu Wojny Sześciodniowej zawierała około 100 egz. MiG-21 i Mikojan MiG-19. Od kwietnia 1970 r. do Egiptu dostarczano MiG-21MF oraz MiG-21RF, jednak były one obsługiwane wyłącznie przez personel radziecki, a samoloty stanowiły wyposażenie pięciu półautonomicznych eskadr. Podczas wojny z Izraelem w 1973 r. do Egiptu przetransportowano drogą powietrzną znaczną liczbę samolotów MiG-21, a niewielkie ich dostawy w 1974 r. były ostatnimi podczas trwającego dwanaście lat mariażu egipsko- radzieckiego. Po ustaniu radzieckiej pomocy w marcu 1976 r., dostępność części zamiennych stała się warunkiem utrzymania większości egipskich samolotów w kondycji lotnej. Pewnej pomocy technicznej udzielały przedsiębiorstwa zachodnioeuropejskie, głównie brytyjskie. Przyczyniło się to w znacznym stopniu do powrotu wielu samolotów do służby operacyjnej. Dołączyło do nich 50 innych maszyn wysłanych na remonty generalne do ZSRR, jednak ok. setki samolotów z tej samej partii nigdy nie zostało Egiptowi zwróconych. Na początku lat 1980- tych Egipt otrzymał 60 samolotów E-7M w skrzyniach, które po złożeniu w Jiyanklis k. Aleksandrii, były oblatywane przez pilotów chińskich przed przekazaniem lotnictwu egipskiemu. Egipskie MiG-21MF i E-7M zostały zmodyfikowane przez zakłady lotnicze w Heluanie i mogły przenosić pociski AIM-7P "Sidewinder". Samoloty egipskie były pierwszymi MiG-21 produk­cji radzieckiej, zmodyfikowanymi z zastosowaniem zachodniego wyposażenia i uzbrojenia,

- Etiopia- pierwsze MiG-21 trafiły do Etiopii w drugiej połowie lat 1970- tych. Lotnictwo tego kraju miało ok. 80 egz. MiG-21PFM, MiG-21MF i MiG-21bis (wg [10]- również MiG-21PF, a w 1982r.  do Etiopii trafiła niewielka liczba MiG-21 bis) oraz 5 szkolnych MiG-21UM otrzymanych od ZSRR w ramach wsparcia reżimu Mengystu Hajle Marjam. Wojna z Erytreą skutecznie uszczupliła stan samolotów lotnictwa Etiopii. Samoloty te były obsługiwane przez personel kubański a także NRD- owski. Pomoc techniczna była także zapewniana przez zagranicznych doradców, aż do obalenia Marjama przez Etiopski Ludowy Demokratyczny Front Rewolucyjny w maju 1991 r. Wkrótce potem samoloty etiopskie widziano porzucone w Dżibuti. W 1998 r. Etiopia wyraziła chęć modernizacji ostatnich 24 MiG-21 przy współ­pracy z izraelską firmą Elbit. Kontrakt formalizowano w lipcu 1998 r., jednak z powodu międzynarodowych nacisków Elbit wycofał się z jego realizacji,

- Finlandia- w 1963 r. dostarczono pierwsze 22 egz. MiG-21F-13. Druga dostawa obejmowała kolejne 22 samoloty. W 1965 r. ich stan uzupełniły 2 treningowe MiG-21U. W czerwcu 1974 r. zwiększono stan o 2 egz. MiG-21UM. Pierwsze 2 egz. MiG-21bis zostały dostarczone w 1977 r. do celów zapoznawczych i szkolenia przed rozpoczęciem większych dostaw przebiegających w okresie lipiec 1980 r.- sierpień 1984 r., a obejmujących 26 samolotów. Wcześniej, w 1981 r. przybyły dwa kolejne MiG-21UM. W 1982 r. stacjonował w Finlandii radziecki jasnoszary MiG-21UM (podobno bez znaków rozpoznawczych). Był on zapewne wypoży­czony do celów szkoleniowych. Pod koniec lat 1980- tych zakłady Valmet podjęły udaną próbę przystosowania nieznanej liczby MiG-21bis do celów rozpoznania. Były eksploatowane przez jednostkę rozpoznawczą Tiedustelulentolaivuei badawczą Koelentue. W listopadzie 1995 r. Finlandia rozpoczęła proces zastępowania MiG-21 amerykańskimi F/A-18 "Hornet",

- Gwinea- jedyna jednostka myśliwska stacjonowała w Konakri i posiadała kilka (przynajmniej 3) MiG-21 dostarczone przez ZSRR w zamian za pozwolenie na lądowania na lotniskach w Gwinei transportowych sa­molotów radzieckich,

- Indie- będące tradycyjnym odbiorcą radzieckiego sprzętu wojskowego sta­ły się także jednym z głównych użytkowników MiG-21 oraz jego licencyjnym producentem. Pierwsze 6 egz. MiG-21F-13 dostarczono w styczniu 1964 r., wszystkie one zasiliły 28 Dywizjon Myśliw­ski. 4 dalsze F-13 i dwa MiG-21FL przybyły do Indii w połowie 1964 r. (Wg [10]- pierwsze z 48 zakupionych MiG-21 F-13 trafiły do Indii w 1962 r.). Podczas wojny z Pakistanem w 1965 r. 28 dywizjon miał 8 sprawnych samolotów, jednak nie miały one okazji zmierzyć się z pakistańskimi Lockheed F-104A "Starfighter". W tym samym roku dostarczo­no Indiom kilka MiG-21U, jednak więcej samolotów dotarło w latach 1966- 1968. Weszły one na wyposażenie sześciu dywizjonów myśliw­skich. Produkcja licencyjna MiG-21FL rozpoczęła się w 1966 r. w specjalnie powołanym oddziale Hindustan Aeronautics Limited w Ozar budowano kadłuby, w Nazik (Koraput) wytwarzano silniki, a awionikę i uzbrojenie w Balangarze (Hajdarabad). Na początku 1967 r. lotnictwo indyjskie otrzymało pierwszy wypro­dukowany egzemplarz MiG-21FL z indyjskim kadłubem i radzieckim wypo­sażeniem. Pierwszy całkowicie zbudowany w Indiach samolot przekazano lotnictwu 19.10.1970 r. Produkcję zatrzymano po ukończeniu 126 samolotu (w tym 68 zmontowa­nych z komponentów dostarczonych przez ZSRR). Samoloty MiG-21FL używane były w czasie krótkotrwałego konfliktu pakistańsko- indyjskiego w grudniu 1971 r., gdzie spisywały się wyjątkowo dobrze odnosząc zwycięstwa powietrzne nad samolotami Shenyang J-6 (chińskie wersje samolotu Mikojan MiG-19) oraz Lockheed F-104A ”Starfighter”. Niemal natychmiast zaczęto wytwarzanie MiG-21M- pierwszy z nich opuścił zakłady HAL w dniu 14.02.1973 r. Ostatnie z ok. 150 wyprodukowanych w Indiach MiG-21M, dzięki instalowaniu silnika R-13 zamiast R-11 (takim jak w wersji MiG-21MF), zostały przekazane użytkownikom 12.11.1981 r. Dodatkowo z ZSRR dostarczono dalsze 36 egz. MiG-21MF. W 1976 r.  Indie otrzymały 75 egz. MiG-21 bis. Wówczas też podjęto decyzję o rozpoczęciu produkcji tej wersji. W 1980 r. pierwszy z nich, zbudowany przy wykorzystaniu części zakupionych w ZSRR opuścił kompleks w Nasik. Dwa lata później pierwsze z blisko 200 całkowi­cie indyjskich MiG-21bis weszły na wyposażenie lotnictwa indyjskiego. Niektóre z nich były prawdopodobnie zbudowane z ulepszona awioniką i mogą być traktowane jako odmiana MiG-21 bisM. W Indiach MG-21 bis wyprodukowane w HAL otrzymały nazwę "Vikram". Ostatecznie produkcję zakończono w 1986 r. po wyprodu­kowaniu ponad 600 licencyjnych MiG-21. Indie użytkowały również nieznaną liczbę MiG-21UM. Łącznie w Indiach eksploato­wano przeszło 800 egz. MiG-21 czyniąc z lotnictwa indyjskiego pod względem liczby tych samolo­tów trzeciego po ZSRR i Chinach użytkownika. W 2000 r. na uzbrojeniu 16 eskadr znajdowało się 275 egz. MiG-21MF i MiG-21 bis, 103 egz. MiG-21FL oraz ok. 40 MiG-21U/US/UM. W 1996 zdecydowano się na modernizację ponad 100 najmłodszych egzemplarzy przy współpracy rosyjskiego MAPO (do standardu MiG-21 bis UPG). Tak zmodernizowane samoloty miały pozostać w służbie co najmniej do 2010 r.,

- Indonezja- w 1962 r. Indonezja otrzymała 20 egz. MiG-21F-13, które niebawem, z niezna­nych przyczyn, zostały wycofane ze służby. Co najmniej 15 egz. MiG-21F-13 przechowywano jeszcze w 1979 r. Jedyny samolot tego typu przechowywany w Indonezji jest wystawiony w muzeum wojskowym w Dżakarcie. Wg [10]- Samoloty służyły do 1967. kiedy 17 pozostających w eksploatacji maszyn oddano ZSRR,

- Irak- po rewolucji w 1958 r. Irak stał się regularnym nabywcą radzieckiego sprzętu wojskowego. Pierwsze MiG-21F-13 zostały dostarczone w 1962 r. Cztery lata później dostarczono MiG-21PF, których znaczna liczba po­zwoliła na wyposażenie trzech jednostek wyposażonych wyłącznie w MiG-21. Podczas Wojny Sześciodniowej Irak stracił 12 samolotów Mi­G-21 na ziemi i w walkach powietrznych. Straty te zostały zrefundo­wane przez ZSRR, który dostarczył wówczas także MiG-21PFM i MiG-21MF i rozpoznawcze MiG-21R. Ich liczba jest trudna do określenia. W połowie 1977 r. Irak posiadał cztery eskadry myśliwskie po 16 samolotów każda plus 4 w re­zerwie. Ostatnia dostawa obejmowała ok. 40 egz. MiG-21 bis dostarczonych w latach 1979- 1981. W latach 1980- tych irackie Dowództwo Obrony Powietrznej posiadało już 115 MiG-21PF i MiG-21MF. Po wojnie Irak- Iran stan ten zmniejszył się do ok. 75 egz. w wersjach MiG-21PFM, MiG-21MF, MiG-21 bis i MiG-21R. Sukcesywnie były one zastępowane przez nowsze MiG-i i Dassault-Breguet "Mirage F1" stopniowo osiągając poziom ok. 80 samolotów myśliwskich (głównie w odmianach MiG-21MF i MiG-21 bis), oraz 10 szkolno- treningowych. (Wg [10]- w 1990 r. w Ira­ku znajdowało się ok. 200 egz. MiG-21 będących w wyposażeniu pułków myśliwskich). W działaniach wojennych w 1991 r. Irak stracił większość tych ma­szyn, głownie w wyniku bombardowań baz lotni­czych. W służbie pozosta­ło 45 MiG-21PFM, MiG-21MF i MiG-21 bis oraz 10 MiG-21UM. Dotkliwe straty z 1991 r. spowodowały konieczność dalszej eksploatacji przestarzałych maszyn. Według danych z 1999 r.  w Iraku eksploatowanych było 36 egz. MiG-21 różnych wersji. Jak podają niektóre źródła, lotnictwo irackie posiadało też ok. 80 egz. F-7M, jednak ani jeden z nich nie został zlokalizowany podczas wojny o wyzwolenie Kuwejtu,

- Iran- został zmuszony międzynarodowym embar­giem na dostawy broni do poszukiwania na rynkach dalekowschodnich. Niektóre źródła (a dokładnie izrael­skie) utrzymują, że pod koniec 1987 r. dostarczono do Iranu 18 egz. F-7M i w latach 1990- tych stanowiły wyposażenie jednostki lot­niczej Gwardii Rewolucyjnej Pasdaranu, która nie była nadzorowana przez siły powietrzne. Istnieją także przesłanki, jakoby na F-7M mieli być szkoleni piloci OWP. W styczniu 1989 r. Iran ponoć podpisał z Chinami kontrakt na natych­miastową dostawę 50 egz. F-7M i takiej samej ilości tych myśliwców w ciągu następnych trzech lat,

- Izrael- 16.08.1966 r. uzyskał jeden samolot MiG-21F13 z Iraku w wyniku dezercji pilota. Samolot był testowany przez lotnictwo Izraelskie. W 1968 r. został przekazany dla USA. Pod koniec lat 1980- tych Amerykanie zwrócili samolot Izraelczykom, a ci wkrótce przetransportowali go do muzeum Izraelskich Wojsk Lotniczych w Hatzerim,

- Jemen Południowy- w lalach 1960- tych lotnictwo Jemenu Płd. wzbogaciło się o jeden pułk MiG-21 F13. W następnej dekadzie drugi pułk obrony powietrznej rozpoczął eksploatację MiG-21MF (10 myśliwców wersji MiG-21MF zostało dostarczonych w 1979 r., a 20 przybyło na początku 1980 r.). Przynajmniej pięć z nich utra­cono w wyniku wypadków lotniczych podczas pierwszych trzech lat eksploatacji. W momencie połącze­nia z Jemenem Płn. w 1990 r. w obu pułkach znajdowało się ok. 50 egz. MiG-21,

- Jemen Północny- pierwszy dywizjon MiG-21F-13 sformowano w 1969 r., po uruchomieniu przez Związek Radziecki wielkiego programu pomocy doradczej i ma­teriałowej po krótkotrwałym konflikcie granicznym Jeme­nu z Arabią Saudyjską w 1968 r. Jednostka MiG-21 stacjonowała u bazie Khormaksar (Aden) i była obsługiwana wyłącznie przez personel radziecki. W 1972 r. cały sprzęty przekazano Jemeńczykom, jednak część personelu latającego stanowili piloci narodowości kubańskiej, którzy zastąpili radziec­kich doradców po powrocie większości do ZSRR. Jak się przypuszcza, nie­które samoloty biorące udział w atakach na pozycje partyzantów erytrejskich w Etiopii były pilotowane przez załogi jemeńskie i kubańskie. Dalsze dostawy MiG-21 dla Jemenu liczyły łącznie ok. 50 samolotów wersji MiG-21MF i miały miejsce w 1979 r. Nieco mniejsza partia dotarła w połowie lat 1980- tych, a kolejne 16 egz. dostarczono po krót­kiej wojnie z Jemenem Południowym. Jest prawdopodobne, że samoloty opisywane jako MF mogły być w istocie MiG-21 bis. W momencie połącze­nia z Jemenem Płd. w 1990 r. w eksploatacji znajdowało się ok. 30 egz. MiG-21MF i MiG-21 bis, używanych w charakterze samolotów przechwytujących i szturmowych. W wyniku wojny domowej w 1994 r. znaczna część lotnictwa jemeńskiego uległa znisz­czeniu. Brak informacji o dalszych losach MiG-21 w Jemenie,

- Jugosławia (nowa Jugosławia , Serbia)- lotnictwo jugosłowiańskie otrzymało pierwsze MiG-21F-13 w 1962 r. Na początku lat 1970- tych wprowadzono na wyposażenie także MiG-21PFM, kilka MiG-21U, a jeszcze w tej samej dekadzie 12 egz. MiG-21R, niewielką liczbę MiG-21M oraz pokaźną MiG-21MF wraz z treningowymi MiG-21US. W latach 1980- tych zakupiono znaczną partię MiG-21bis, które zastą­piły większość mocno zużytych MiG-21PFM. Jak się szacuje, łącznie w Jugosławii używano niemal 300 samolotów MiG-21 różnych wersji. Przed likwidacją państwa Jugosławia posiadała ponad 100 egz. MiG-21PFM, MiG-21MF i MiG-21bis oraz przynajmniej 15 szkolnych MiG-21UM i MiG-21US, a także około 20 rozpoznawczych MiG-21R. W lotnictwie jugosłowiańskim obowiązywała zasada oznaczania wszyst­kich samolotów wojskowych wewnętrznymi symbolami określającymi ich prze­znaczenie (np. "L" oznacza Lovač czyli myśliwiec): L-12 (MiG-21F-13), L-14 (MiG-21PFM), L-14i (MiG-21R), L-15 (MiG-21M I MiG-21M), L-17 (MiG-21bis), NL-12 i NL-14 (MiG-21U), L-14M (MiG-21US), NL-15 (MiG-21UL/UM). Na początku lat 1990- tych doszło do rozpadu Jugosławii i znacznego uszczuplenia jej terytorium-  Nowa Jugosławia stanowiła tylko federacją Serbii i Czarnogóry. Większość sił lotnictwa została ulokowana w Serbii. Czte­ry pułki (każdy składający się z dwóch eskadr po 12- 15 samolotów każda) były wyposażone w MiG-21M i MiG-21bis. W chwil wybuchu walk w Jugosławii w zakładach Zmaj znajdowało się kilka (kilkanaście ?) samolotów MiG-21 i Mikojan MiG-23 lotnictwa irackiego, które przystano do remontu przed konfliktem w Zatoce Perskiej. Pozostawały one internowane w związku z embargiem na do stawy uzbrojenia do Iraku. Samoloty te stanowiły cenne źródło uzupełnień. W latach 1990- tych samoloty MiG-21 brały aktywny udział w wojnie domowej, jaka rozgorzała na terytorium byłej Jugosławii. W czerwcu 1991 r. atakowały cele w Słowenii. W lipcu 1991 r. działania wojenne w Słowenii ustały, rozgorzały natomiast w Chorwacji. 31.08.1991 r. samoloty MiG przechwyciły i zmusiły do lądowania na kontrolowanym przez armię lotnisku Pleso koło Zagrzebia samolot Boeing 707 w wersji cargo, zarejestrowany w Ugandzie i pilotowany przez międzynarodowa załogę dowodzoną przez chorwackiego emi­granta. Samolot, wyładowany 18 tonami broni i amunicji, zo­stał zarekwirowany i wcielony do lotnictwa federalnego. We wrześniu oddziały chorwackie zniszczyły 4 samoloty MiG-21. W dniu 9.11.1991 r. Chorwaci zestrzelili kolejny samolot MiG-21bis. 3.01.1992 r. weszło w życie zawieszenie broni między Chorwacją a Nową Jugosławią. 7.01.1992 r. MiG-21bis ze­strzelił nad miejscowością w Chorwacji śmigłowiec AB.205A przewożący obserwatorów z rumienia Wspólnoty Europejskiej. Wszyscy obecni na pokła­dzie śmigłowca zginęli. W marcu 1992 r. zaczęły się walki w Bośni i Hercegowinie 12.04.1992 r. MiG-21R został zestrzelony przez Chorwatów podczas lotu rozpo­znawczego. Według oficjalnych informacji do 19.05.1992 r. straty jugosłowiańskie wyniosły 6 samolotów MiG-21. Wszystkie zostały zestrzelone przez naziemną obronę plot. Dalsze 3 samoloty MiG-21bis zostały uprowadzone przez pilotów do Chorwacji, a jeden MiG-21R do Austrii. Ponadto, wg danych chorwackich, w końcu maja 1992 r. zestrzelono nad Sławonią trzy serbskie MiG-21. Dodatkowo do lipca 1994 r., rozbiło się co najmniej 6 samolotów MiG-21. Byo to najprawdopodobniej wynikiem pogarszającego się stanu technicznego sprzętu, choć nie można wykluczyć, że straty wynikały również z potajemnego użycia bojo­wego,

- Kambodża- pierwsza eskadra MiG-21 bis przybyła do bazy Bătdâmbâng przypuszczalnie w 1980 r. W rzeczywistości były to samoloty wietnamskie, obsługiwane przez personel wietnamski, skierowane do wsparcia sił Heng Samrina- byłego dowódcy Czerwonych Kmerów- i okupacyjnych wojsk wietnamskich w Kambodży. Wspomniane samoloty nosiły oznaczenia państwowe w po­staci pięciu wież świątyni Angkor na czerwonym kręgu obwiedzionym na żółto. Po wycofaniu wojsk wietnamskich w latach 1989- 1990, Kampucza po­wróciła do nazwy Kambodża pod przewodnictwem premiera Hun Sena i zre­organizowała swoje lotnictwo wojskowe przy pomocy ZSRR. Jedną z pierw­szych sformowanych jednostek był Dywizjon 701 wyposażony początkowo w 14 egz. MiG-21 bis i 3 egz. MiGi-21UM (otrzy­mane w listopadzie 1989 r.), a wkrótce potem wsparte przez kolejnych 7 myśliwców. Kambodżańskie MiG-i szybko przestały latać operacyjnie z powodu braku części zamiennych i odpowiedniej obsługi. W czerwcu 1992 r. siły ONZ roz­poczęły rozbrajanie sił kambodżańskich. Dwadzieścia dwa samoloty MiG-21 zostały od­dane do dyspozycji kontyngentu indyjskiego i zmagazynowane w Pochentong oczekując na złomowanie. (Wg [10]- w końcu lat 1980- tych w ramach pomocy wojskowej z Wietnamu Kambodża otrzy­mała 18 egz. MiG-21 bis i 4 MiG-21UM. Po rozbrojeniu wojsk kambodżańskich w 1992 r. i utworzeniu w 1993 r. Królewskich Kambodżańskich Wojsk Lotniczych, jednostka dysponowała 15 samolotami w wersji MiG-21bis i 3 egz. MiG-21UM. Począt­kowo miały one być złomowane, jednak ostatecznie maszyny zakonserwowano i przechowywano. W 1997r.  podjęto decyzję o modernizacji 13 egz. MiG-21 bis w zakładach Elbit w Izraelu. Przekazano jednak tylko 2 samoloty. W 2000 r. zmodyfikowano zamówienie- modernizacja do standardu MiG-21-2000 miała objąć 9 samolotów MiG-21bis i 1 egz. MiG-21UM. Do Izraela trafiły kolejne 4 egz. MiG-21. ale z powodu problemów finansowych ich modernizacja została wstrzymana),

- Kazachstan,

- Kongo- siły powietrzne otrzymały pierwsze 14 egz. MiG-21 bis i 2 egz. MiG-21UM (wg innych źródeł- były to prawdopodobnie ex- kubańskie MiG-21MF) w 1986 r., co umożliwiło utworzenie jednostki myśliwsko- przechwytującej. Samoloty długi czas były obsługiwane przez radziecki personel. W trakcie służby w FAC rozbi­ciu uległy 3 MiG-21 bis i 1 MiG-21UM- w jednym z wypadków zginął radziecki instruktor. Jeden z nich wydarzył się 4.06.1994 r. Z powodu usterki zespołu napędowego, pilot (nota bene narodowości rosyj­skiej) opuścił maszynę około 110 mil na północ od swej bazy w Maya Maya koło Brazzaville i po pięciu dniach przedzierania się przez dżunglę pieszo do­tarł do swej jednostki. W połowie lat 1990- tych wycofano z eksploatacji 5 egz. MiG-21 bis. W 1997 r. eksploatowano jeszcze 5 MiG-21 bis i I MiG-21UM,

- KRLD- skąpe informacje na temat historii Północnokoreańskich Wojsk Lotniczych wskazują, że najprawdopodobniej dostawy MiG-21 do tego państwa rozpo­częły się w pierwszej połowic lat 1960- tych i obejmowały 35 egz. MiG-21 F-13, 40 egz. MiG-21PF i kilka szkolnych MiG-21U. Kilka lat później co najmniej dwa pułki przezbrojono na MiG-21PFM. W latach 1970- tych Korea Północna otrzymała ok. 60 egz. MiG-21MF oraz kilkanaście MiG-21UM. Informacje na temat kore­ańskich MiG-21 są jednak niepełne i często sprzeczne. Wiadomo, że w 1990 r. liczba eksploatowanych MiG wahała się na poziomie 185 egz. (wg innych źródeł- w 1989 r. Korea posiadała w przybliżeniu 150 samolotów w wersjach MiG-21PFM, MiG-21MF i MiG-21bis oraz 10 szkolno- treningowych MiG-21UM zgrupowanych w dwóch pułkach lotniczych). W połowie lat 1990- tych spadła ona do 150 egz. Od 2000 ponoć większość pułków wykorzystujących MiG-21 była w trakcie rozwiązywania,

- Kuba- pierwsze MiG-21 F-13 trafiły na Kubę bardzo wcześnie, bo już w początku września 1962 r., kiedy to w obliczu pogorszających się stosunków pomiędzy rewolucyjnym rządem Fidela Castro i Stanami Zjednoczonymi, w ZSRR zdecydowano o przebazowaniu na Kubę 40 radzieckich MiG-21 F-13 z. przefor­mowanego 32. GwIAP z Kubinki. Rozmontowane samoloty trafiły na wyspę drogą morską jako transport... traktorów! Montaż i pierwsze loty odbyły się w bazie Santa Maria. Samoloty pełniły służbę w systemie kubańskiej obrony powietrznej. W sierpniu 1963 r., wobec decyzji o powrocie wojsk radzieckich do ZSRR, jednostka przekazała wszystkie MiG-21 armii kubańskiej. W następnych latach liczba MiG-21 na Kubie szybko zwiększała się, brak jednak pełnych i wiarygodnych informacji na temat uzbrojenia lotnictwa tego kraju. Pod koniec lat 1960- tych jeden pułk przezbrojono na MiG-21PFM. W 1970- 1972 zakupiono 55 egz. MiG-21M/MF, a w 1981 r. prawdo­podobnie 80 egz. MiG-21 bis (inne dane mówią o dostawie MiG-21PFS i MiG-21UM w 1973 r., oraz otrzymaniu przynajmniej 7 samolotów w wersji MiG-21bis w 1984 r.). Ponieważ Kuba prowadziła aktywną politykę zagra­niczną, często połączoną ze wsparciem militarnym. część kubańskich MiG-21 została reeksportowana (12 egz. MiG-21 F-13 do Peru) lub przekazana w ramach pomocy wojskowej. W połowie lat 1990- tych Kuba posiadała prawdopodobnie ok. 80 samo­lotów, w tym prawdopodobnie 17 egz. MiG-21bis). Według innych źródeł na Kubie było wówczas 40 egz. MiG-21PFM, 35 egz. MiG-21MF, 80 egz. MiG-21bis i 20 samolotów szkolno- treningowych MiG-21UM i MiG-21US. Występowały wówczas znaczne kłopoty z utrzymaniem sprawności bojowej kubańskich samolo­tów. Ok. 2000 r. prawdopodobnie w służbie pozostawało tylko kilkanaście MiG-21 bis,

- Laos- gdy w 1975 r. komuniści doszli w Laosie do władzy wielu lotników byłego królewskiego lotnictwa wojskowego wybrało wolność ucie­kając do Tajlandii. Choć sprzęt dostarczony Królewskim Wojskom Lotniczym Laosu przez USA zgromadzony na lotniskach Tajlandii nie został zwrócony i był nadal użytkowany, zo­stał on uzupełniony w latach 1976- 1977 samolotami produkcji radzieckiej. W 1977 r. pań­stwo to otrzymało od ZSRR znaczną liczbę używanych MiG-21PF, MiG-21PFM (14 egz.) oraz 1 egz. MiG-21U (wg innych źródeł- przynajmniej 2 dwumiejscowe samoloty szkolne zidentyfikowane jako MiG-21UM). W ciągu następnych kilku lat służbę rozpoczęło 10 MiG-21 bis. Łącznie dwa dywizjony MiG-21 w 1990 r. liczyły 49 (wg innych źródeł- ok. 40 egz. Mi­G-21PFM i MiG-21MF dostarczanych od 1977 r.) samolotów, ale w 1999 r. już tylko 29. W 1999 r. Laos starał się o podpisanie kontraktu na obsługę serwisową z indyjską firmą HAL. Z powodu wyczerpania resursów laotańskich MiG-21, umowy nie zawarto,

- Libia- pierwsze dostawy sprzętu radzieckiego do zorientowanej dotąd prozachodnio Libii rozpoczęły się po przewrocie dokonanym przez pułkownika Muammara Kaddafiego w 1970 r. Ambicje dowódców sił powietrznych sięgały wysoko, dlatego pierwszymi jej samolotami z OKB MiG były Mikojan MiG-23 wraz Dassault-Breguet "Mirage 5", które utworzyły trzon lotnictwa przechwytującego. Trudno określić liczbę pierwszych MiG-21 i czas ich dostarczenia do tego pozostającego za zasłoną informacyjną kraju, tym niemniej odnotowano obecność niewielkiej ich liczby pod koniec lat 1970- tych. Prawdopodobnie w latach 1970- tych Libia otrzy­mała 94 egz. w wersjach MiG-21MF i MiG-21 bis. W 1988 r. oszacowano ją na 50 egz., które jako­by miały być używane do szkolenia pilotów OWP. (Wg [10]- w 1990 r. w uzbrojeniu po­zostawało ok. 60 egz. MiG-21). Brak doniesień o ich bojo­wym zastosowaniu podczas krótkotrwałej wojny z Egiptem w 1977 r. i udziale w wojnie domowej w Czadzie w lalach 1981- 1987 może świadczyć o przeznaczeniu ich wyłącznie do szkolenia. W 1999 r. Libia wyraziła chęć modernizacji swoich samolotów w rosyjskich zakładach MAPO. W 2000 r. prawdopodobnie w służbie znajdowało się ok. 50 egz. MiG-21.

Użytkownicy (część II)

Inne wersje:
Mikojan MiG-21 F/F-13
Mikojan MiG-21PF/PFM/R/S/U/US
Mikojan MiG-21SM/M/MF/SMT/UM
Mikojan MiG-21bis
Mikojan MiG-21 Modernizacje

Galeria

  • Licencyjne MiG-21 F-13 budowane w ChRL jako J-7, stanowiły główną siłę chińskiego lotnictwa myśliwskiego przez kilka dziesięcioleci. (Źródło: via Aeroplan nr 5/2001).

Źródło:

[1] Szulc T. ”Rumuński MiG-21 Lancer”. Nowa Technika Wojskowa nr 11/1998.
[2] PB. ”Mikojan przygotowuje nowy wariant modernizacji MiG-21”. Nowa Technika Wojskowa nr 1/1999.
[3] PP ”Chorwackie plany modernizacji MiG-21”. Nowa Technika Wojskowa nr 1/1999.
[4] Butowski P. ”Rosyjskie programy modernizacji samolotów wojskowych”. Nowa Technika Wojskowa nr 1 i 2/1999.
[5] Skowroński G. ”W obiektywie i w detalu. MiG-21bis”. Lotnictwo z szachownicą nr 17.
[6] Gruszczyński J., Mikutel T., Rybak E.F., Piotrowski C., Gretzyngier R. ”MiG-21”. Seria ”Przegląd Konstrukcji Lotniczych” nr 25. Wydawnictwo Altair. Warszawa 1995.
[7] Szulc T. ”Modernizacja MiGów-21”. Nowa Technika Wojskowa nr 9/1994.
[8] Przymusiała P. "MiGi-21 na świecie". Aeroplan nr 2, 4, 5/1996 i 1/1997.
[9] Przymusiała P. Matusiak W. "Siły lotnicze państw byłej Jugosławii". Aeroplan nr 1/1994.
[10] Przeworski M. "Tajna historia pewnego MIGa". Aeroplan nr 4/2003.
blog comments powered by Disqus