Voisin- Delagrange / Voisin- Farman / Standard Voisin, 1907

Samolot pionierski. Francja.
Samolot typu Standard Voisin Belga Pierre de Catersa, który uzyskal pierwsze sukcesy na Polu Mokotowskim w 1909 r. (Źródło: Banaszczyk E. ”Pierwsze skrzydła”).

Pod koniec 1906 r. bracia Charles i Gabriel Voisin założyli firmę Appareils d'Aviation Les Frères Voisin, która stała się pierwszym na świecie producentem samolotów. Bracia realizowali dwa cele: po pierwsze, budowali aparaty latające według projektów bogatych entuzjastów lotnictwa, które były zazwyczaj dziwaczne, skomplikowane i najczęściej nieudane. Tym sposobem zdobyli fundusze na drugi cel: budowę samolotu, którego konstrukcja została oparta na wodnoszybowcu, zaprojektowanym wspólnie z Ernest Archdeacon’em i oblatanym w 1905 r. nad Sekwaną. Aby przyciągnąć klientów, budowane w firmie Voisin samoloty otrzymywały nazwy od nazwiska ich właściciela. Nazwy te umieszczone były w widocznym miejscu na ogonie, pod nią umieszczana była, znacznie mniejszym drukiem, nazwa firmy. Taka praktyka stała się źródłem zamieszania i bardzo utrudniła pracę historykom.

Pierwszym klientem firmy był M.  Florencie, który zlecił budowę ornitoptera własnej konstrukcji- oczywiście, aparat nigdy nie oderwał się od ziemi. Pierwszy samolot został zbudowany na zamówienie Henry'ego Kapferera. Został zaprojektowany przez braci Voisin. Jego budowa została zakończona w 1907 r. Jednak samolot nie wykonał żadnego lotu. H. Kapferer zażądał, aby zamontować ciężki silnik Buchet, który rozwijał moc zaledwie  14,7 kW (20 KM). Było to zdecydowanie za mało, aby samolot mógł unieść się w powietrze.

Jednak Kapferer zademonstrował samolot bogatemu rzeźbiarzowi Leonowi Delagrange, który w grudniu 1906 r. zamówił podobny samolot. Otrzymał on nazwę Voisin- Delagrange I. Zbudowany został w układzie dwuprzęsłowego dwupłata o konstrukcji drewnianej. Pokrycie płatów jednostronne (tylko od góry) wykonane z tkaniny lnianej pokrytej lakierem. Na dolnym płacie zamontowana była gondola kadłubowa o konstrukcji drewnianej, usztywnionej drutem fortepianowym i pokrytej tkaniną. Dwupłatowy ster wysokości został zmontowany przed płatami, na początku gondoli kadłubowej. Usterzenie tylne skrzynkowe, składało się z dwupłatowego usterzenia poziomego i potrójnego usterzenia pionowego, każdy zakończony sterem kierunku. Usterzenie zamontowane było do nie pokrytej tylnej części kadłuba, wykonanej jako konstrukcja kratownicowa. Podwozie główne składało się z pary kół zamontowanych na goleniach pod dolnym płatem oraz pary kółek ogonowych, zamontowanych pod usterzeniem poziomym. Nie zamontowano natomiast żadnych powierzchni sterowych do kontroli jego przechylenia. Do napędu zastosowano silnik Antoinette o mocy 37 kW (50 KM), zmontowany w tylnej części gondoli i napędzający śmigło pchające. Delagrange nie uczestniczył w projektowaniu zamówionego przez siebie samolotu, choć często później go modyfikował.

20.02.1907 r. Charles Voisin wykonał pierwszą próbę lotu, samolot oderwał się od ziemi, po czym pękł kadłub. 16 marca próba została powtórzona, ale z powodu momentu obrotowego od silnika, lewe skrzydło uderzyło o ziemię. Po dodaniu 2- kilogramowego balastu na prawe skrzydło, 30.03.1907 r. samolot z powodzeniem przeleciał 60 m. Voisin-Delagrange I był drugim latającym samolotem w Europie po dwupłatowcu Santos- Dumont 14bis. Samolot wyposażono następnie w pływaki i przeprowadzono serię nieudanych prób na jeziorze Lac d'Enghien , po czym ponownie zamontowano koła. Delagrange wykonał dwa krótkie loty w Issy les Moulineaux 2.11.1907 r., pokonując w powietrzu odległość 500 m. Podczas próby lotu 6 listopada samolot został uszkodzony.

Drugi, identyczny samolot (z wyjątkiem drobnych zmian w podwoziu i braku pokrycia gondoli) został zamówiony przez Henry'ego Farmana w lipcu 1907 r. Pierwsza próba lotu 21.08.1907 r. zakończyła się niepowodzeniem. Pierwszy udany lot o długości 30 m został wykonany dopiero 30.09.1907 r. Samolot znany jest pod nazwą Voisin-Farman lub później Farman I (lub Farman HF.1).

W dniu 15.10.1907 r. Henry Farman wykonał lot o długości ok. 285 m, który byłby światowym rekordem odległości lotu, gdyby został oficjalnie zmierzony. W dniach 19 i 23 października wykonał szereg udanych lotów. Za przelot na odległość 185 m, otrzymał nagrodę od Aeroklubu Francji za lot o długości ponad 150 m. 26 października ustanowił pierwszy oficjalny rekord świata odległości lotu wynikiem 771 m w czasie 53 sekund. Za ten lot otrzymał nagrody przyznane przez Aeroklubu Francji za loty o długości ponad 300 i 500 m, a także zdobył Puchar Archdeacona za największą odległość lotu (bracia Wright w tym czasie nie wykonywali jeszcze publicznych lotów, dlatego ich loty nie zostały oficjalnie zarejestrowane). Podczas tych lotów Farman dokonał pewnych modyfikacji w samolocie, zastępując dwupłatowy przedni ster wysokości- pojedynczym i zredukował powierzchnię tylnego usterzenia. Kolejne loty odbyły się w listopadzie, kiedy to po raz pierwszy wykonał zakręty. 13.01.1908 r. zdobył nagrodę Grand Prix d'Aviation w wysokości 50 000 franków za pierwszy w historii lot o długości 1 km po obwodzie zamkniętym. Dystans ten pokonał w czasie 1 minuty i 28 sekund, lecąc na wysokości od 4 do 12 m.

W marcu 1908 r. rozpoczął się okres intensywnej rywalizacji pomiędzy Farmanem a Delagrange. Delagrange latał nowym Voisin- Delagrange II, zawierającym modyfikacje, które zostały wprowadzone na samolocie Farmana. Samolot Farmana posiadał teraz oznaczenie Voisin- Farman I bis. Otrzymał nowe pokrycie tkaniną gumowaną firmy Continental, w miejsce lakierowanego jedwabiu.  W dniu 21.03.1908 r. Farman ustanowił nowy rekord długości lotu, przelatując nieco ponad 2 km w czasie 3 minuty i 31 sekund. Wkrótce został on pobity przez Delagrange: najpierw lotem 2,5 km w dniu 10 kwietnia, a następnego dnia lotem 3,925 km. W maju oba samoloty zostały wyposażono w boczne powierzchnie umieszczone na wewnętrznych rozpórkach miedzyskrzydowych. 30 maja, podczas lotów demonstracyjnych we Włoszech, Delagrange wykonał lot o długości 12,75 km trwający 15 minut 25 sekundy. Czas został poprawiony przez Farmana w dniu 6 lipca, kiedy wykonał on lot trwający 20 minut i 20 sekund. Był to nowy rekord, za który Farman otrzymał nagrodę w wysokości 10 000 franków za pierwszy oficjalny lot trwający ponad 15 minut. Pod koniec maja i na początku czerwca 1908 r. Farman udał się do belgijskiego miasta Ghent, gdzie po raz pierwszy w Europie wziął na pokład pasażera- jednego z głównych sponsorów francuskich lotników Ernesta Archdeacona. Zasięg pierwszego europejskiego lotu pasażerskiego wyniósł 1241 m. Latem 1908 r. Delagrange odbył wycieczkę po Włoszech. 23 czerwca w Mediolanie przeleciał 14 km w czasie 18 minut 30 sekund. 6.07.1908 r. w Turynie, Delagrange wykonał lot z Thérèse Peltier, która stała się pierwszą pasażerką lotniczą na świecie.

Charakterystyczne kurtyny boczne pomiędzy dwoma zewnętrznymi zestawami rozpórek miedzyskrzydowych, które stały się charakterystyczne dla samolotów seryjnych, zostały dodane do obu samolotów do końca września 1908 r. Pod wrażeniem lotów braci Wright w Europie, Farman zainstalował w samolocie cztery lotki, które umożliwiły wykonywanie zakrętów z przechyleniem i pozwoliły latać nie tylko w bezwietrzną pogodę. Pod koniec września i na początku października 1908 r. Farman wykonał kilka lotów o długości od 34 do 42 km, zwiększając czas spędzony w powietrzu do 44 minut i 31 sekund. 30 października pilot po raz pierwszy w historii poleciał z jednego miasta do drugiego- z Buoy do Reims, odległość 27 km pokonał w 21 minut.

Ostatnia modyfikacja Farmana polegała na zamontowaniu trzeciego, krótszego skrzydła, była znana jako Triplane Henry'ego Farmana. Po następnych modyfikacjach samolot został sprzedany austriackiemu syndykatowi i został przebudowany z powrotem na dwupłatowiec. Ostatecznie rozbił go Georges Legagneux.

Firma Appareils d'Aviation Les Frères Voisin otrzymała zamówienie na kolejny samolot, w którym rozstaw płatów został zwiększony z 1,5 do 2 m. Nie został on odebrany i był używany przez braci Voisin do prób z silnikami.

Następny samolot Voisin, oznaczony jako Farman II, został zbudowany na zamówienie H. Farmana i  zgodnie z jego wymaganiami. Jednak z nieznanych przyczyn został sprzedany Anglikowi John T. C. Moore- Brabazon, co wywołało oburzenie Farmana i wkrótce doprowadziło do zerwania współpracy między nim a braćmi  Voisin. W rezultacie Farman założył własną firmę Biplans et monoplans Henri et Maurice Farman i zaczął sam budować samoloty, z których pierwszym był Farman-III. Samolot sprzedany Moore- Brabazon różnił się od wersji Farman I: rozstaw płatów wynosił 2 m, do napędu zastosowano silnik ENV o mocy 37 kW (50 KM). Posiadał boczne powierzchnie umieszczone na rozpórkach miedzyskrzydowych, ale nie miał lotek. Samolot otrzymał nazwę Voisin „Bird of Passage”. W dniu 2.05.1909 r. John Moore- Brabazon wykonał na nim pierwszy oficjalny lot samolotem w Wielkiej Brytanii.

Udane loty Farmana i Delagrange spowodowały duże zainteresowanie samolotem braci Voisin. Firma rozpoczęła ich produkcję seryjną pod nazwą Standard Voisin. Samoloty były napędzane silnikami Antoinette o mocy 37 kW (50 KM) lub Gnôme o mocy 37 kW (50 KM). Na życzenie klientów montowane były silniki innych typów, np. Anzani o mocy 37 kW (50 KM), ENV o mocy 44 kW (60 KM), ENV o mocy 51 kW (70 KM). W przedniej części gondoli często montowane było dodatkowe koło.

Jednym z pierwszych, który kupił samolot Voisin był Armand Zipfel, który w styczniu 1909 r. zorganizował w Berlinie jedną z pierwszych publicznych pokazów lotów samolotów. Francuski pilot Albert Kimmerling wykonał prawdopodobnie pierwszy lot w Afryce, startując z Nahoon Racecourse East London w RPA w dniu 28.12.1909 r. Henri Brégi przywiózł dwa samoloty do Argentyny i odbył pierwszy lot samolotem w Argentynie w dniu 6.02.1910 r. Na jednym z samolotów Voisin zginął kapitan Ferber. Jeden egzemplarz został kupiony przez Harry'ego Houdini , który zabrał go do Australii i wykonał serię lotów niedaleko Melbourne w marcu 1910 r.

W 1910 r. Gabriel Voisin zaprojektował wersję wyścigową Voisin Type 1910 de Course (Racer), przeznaczoną do udziału w konkursach, które były często organizowana w tym czasie. Zbudowany został w układzie dwumiejscowego, dwuprzęsłowego dwupłata ze sterem wysokości zamontowanym w przedniej części gondoli kadłubowej. Usterzenie ogonowe zamontowane zostało na dwóch parach belek kadłubowych. Gondola kadłubowa pokryta tkaniną, tylna część kadłuba bez pokrycia. Pierwszy samolot, zbudowany dla Henri Rougiera , posiadał pojedynczy ster kierunku zamontowany nad statecznikiem poziomym i płetwę ustateczniającą pod nim. Niektóre późniejsze egzemplarze miały nieznaczne zmiany konstrukcyjne. Konstrukcja samolotu była mieszana. Szkielet gondoli został wykonany z rur ze stali węglowej, słupki międzyskrzydłowe były stalowe, skrzydła posiadały metalowe dźwigary i  drewniane żebra. Na skrzydłach zamontowano lotki, dzięki czemu można było zrezygnować z charakterystycznych powierzchni ustateczniających na rozpórkach miedzyskrzydowych. Samolot Rougiera miały dwupłatowe lotki zamontowane pomiędzy płatami na przedniej parze rozpórek. Podwozie składało się z pary kół głównych pod skrzydłami, dużego koła umieszczonego pod przednią częścią gondoli i małym kołem ogonowym, zamontowanym pod płetwą ustateczniającą. Napędzany był silnikiem ENV o mocy 37 kW (50 KM).

Samolot Rougiera został oblatany 13.04.1910 r. Drugi samolot zbudowany dla René Métrota posiadał lotki jednopłatowe, dwa stery kierunku i nie osłoniętą gondolę. Kilka kolejnych egzemplarzy zostało zbudowanych dla różnych klientów, różniły się silnikami- stosowano m.in.  Gnôme o mocy 37 kW (50 KM) lub Gobron. Sześć samolotów Voisin Type 1910 de Course brało udział w międzynarodowym mityngu lotniczym w Reims (Reims Grande Semaine d'Aviation), ale nie odniosły sukcesów.

Do 1912 r. zbudowano ok. 60- 75 samolotów seryjnych, opartych na prostej i solidnej konstrukcji z 1907 r. Wg [8]- we Francji zbudowano 120 samolotów w wersjach: Type 1908 i Type 1909- 102 egz., Type 1910- 11 egz., Type 1910 Course (Racer)- 6 egz.,  Type  Paris-Bordeaux- 1 egz. Włoska firma Avis Co. Zbudowała na licencji 7 samolotów Type 1910 Standard, z których jeden został wyposażony w silnik Itala o mocy 44 kW (60 KM), a pozostałe w silniki Anzani o mocy 26 kW (35 KM).

Był to pierwszy zbudowany w Europie samolot, który nadawał się do praktycznego użytku. W przeciwieństwie do samolotu braci Wrighta, nie posiadał sterowania poprzecznego, rozwijał niższą prędkość i mógł unieść w powietrze jedną osobę. Ich niewątpliwą zaletą był brak uciążliwej katapulty, dzięki czemu mógł latać nie tylko nad lotniskiem, ale także wykonywać przeloty.

W Polsce.

Samoloty Voisin były pierwszymi aeroplanami, które były demonstrowane przed warszawską publicznością w II połowie 1909 r. We wrześniu 1909 r. z pokazami lotniczymi zawitał początkujący lotnik Georges Legagneux. Nie były one udane- przeloty były bardzo krótkie, na niskiej wysokości, bez żadnych ewolucji. Publiczność zgromadzona na terenie torów wyścigów na Polu Mokotowskim była mocno rozczarowana pokazami. Baron Pierre de Caters w dniach 15 i 18.11.1909 r. demonstrował sa­molot i sztukę pilotażu na pokazach lotniczych w Warszawie, organizowanych z inicjatywy księcia Stanisława Lubomirskiego. Latał na samolocie Voisin z silnikiem ENV. Udało mu się poderwać w po­wietrze na wysokość nieco większą aniżeli stojący parkan drewniany, odgradzający wyścigowe Pole Mokotowskie od wojskowego pola ćwiczeń. Baron de Caters parkan ten przeskoczył i niebawem powrócił na miejsce startu, tj. na pole wyścigowe, przy aplauzie publiczności. Lot trwał zaledwie kilka minut. Ostatecznie rozbił samolot, gdy w próbie ominięcia konnego policjanta, który znalazł się na linii startu, wpadł na parkan. W czerwcu 1910 r. uczestniczył w warszawskich Dniach Awiacyjnych, również latał na samolocie Voisin.

W dniu 8.01.1912 r. Władysław Mazurkiewicz otrzymał we Francji dyplom pilota nr 707. Szkolenie lotnicze odbył na samolocie typu Standard Voisin.

Konstrukcja Voisin- Delagrange I (praktycznie nie było dwóch identycznych egzemplarzy, dodatkowo wiele z nich było wielokrotnie modernizowanych- patrz również historia rozwoju konstrukcji).
Jednomiejscowy dwupłat o konstrukcji drewnianej.
Płaty drewniane. Komora płatów dwuprzęsłowa. Pokrycie płatów jednostronne (tylko od góry) wykonane z tkaniny lnianej pokrytej lakierem. Nie zamontowano na samolocie żadnych powierzchni sterowych do kontroli jego przechylenia.
Na dolnym płacie zamontowana była gondola kadłubowa o konstrukcji drewnianej, usztywnionej drutem fortepianowym i pokrytej tkaniną. Tylna część kadłuba wykonana jako konstrukcja kratownicowa, bez pokrycia.
Dwupłatowy ster wysokości został zmontowany przed płatami, na początku gondoli kadłubowej. Usterzenie tylne skrzynkowe, składało się z dwupłatowego usterzenia poziomego i potrójnego usterzenia pionowego, każdy zakończony sterem kierunku.
Podwozie główne składało się z pary kół zamontowanych na goleniach pod dolnym płatem oraz pary kółek ogonowych, zamontowanych pod usterzeniem poziomym.

Silnik-  Antoinette o mocy 37 kW (50 KM), zmontowany w tylnej części gondoli i napędzający śmigło pchające.

Dane techniczne Voisin- Delagrange (wg [3]):
Rozpiętość- 11,0 m, długość- 11,0 m, powierzchnia nośna- 60,0 m2.
Masa własna- 450 kg.

Dane techniczne Voisin- Farman (wg [9]):
Rozpiętość- 10,8 m, długość- 13,45 m, powierzchnia nośna- 42,0 m2.
Masa własna- 320 kg, masa startowa- 550 kg.
Prędkość max- 60 km/h.

Dane techniczne Standard Voisin (wg [3]):
Rozpiętość- 10,0 m, długość- 10,5 m, powierzchnia nośna- 49,75 m2.
Masa własna- 445 kg.

Dane techniczne Voisin Type 1910 de Course (wg [10]):
Rozpiętość- 9,0 m, długość- 9,0 m, powierzchnia nośna- 33,0 m2.
Masa własna- 350 kg.

Galeria

  • Wypadek samolotu Voisin- Delagrange I, 1907 r. (Źródło: archiwum).
  • Charles Voisin podczas lotu na samolocie Voisin- Delagrange I, 15.03.1907 r. (Źródło: archiwum).
  • Samolot Voisin- Farman I na wystawiony na Salonie w Paryżu w 1908 r. (Źródło: archiwum).
  • Samolot Voisin- Farman I na wystawiony na Salonie w Paryżu w 1908 r. Widok z tyłu. (Źródło: archiwum).
  • Henry Farman lecący na samolocie Voisin- Farman I. 13.01.1908 r. zdobył nagrodę Grand Prix d'Aviation w wysokości 50 000 franków za pierwszy w historii lot o długości 1 km po obwodzie zamkniętym. (Źródło: archiwum).
  • Zmodernizowany samolot w wersji Voisin- Farman I bis. (Źródło: archiwum).
  • Samolot Voisin- Delagrange II podczas lotu. (Źródło: archiwum).
  • Samolot Voisin- Delagrange II, wrzesień 1908 r. (Źródło: archiwum).
  • Voisin- Delagrange II, rysunek w rzutach. (Źródło: archiwum).
  • Samolot seryjny Standard Voisin. (Źródło: archiwum).
  • Wersja wyścigowa Voisin Type 1910 de Course (Racer). (Źródło: archiwum).

Źródło:

[1] Januszewski S. ”Witold Jarkowski. Inżynier aeronauta- pionier lotnictwa”. Politechnika Wrocławska. Fundacja Otwartego Muzeum Techniki. Wrocław 2006.
[2] Уголок неба - Большая авиационная энциклопедия.
[3] Доисторическая Авиация.
[4] The Pioneers : An Anthology : Gabriel Voisin (1880 - 1973), Charles ....
[5] Villard, Henry Serrano "Contact! : the story of the early aviators". Mineola, N.Y.: Dover. 2002.
[6] Banaszczyk E. "Pierwsze skrzydła". Wydawnictwo MON. Warszawa 1972.
[7] Konieczny J. R. „Warszawska Awiata”. Skrzydlata Polska nr 24/1981.
[8] Eloy Martín  „Los biplanos Voisin modelo 1907 en la Argentina”. 2013.
[9] Opdycke, Leonard E „French Aeroplanes Before the Great War”. Atglen, PA: Schiffer, 1999.
[10] "New Racing Voisin Biplane" . Flight. 16 April 1910.

blog comments powered by Disqus