Jakowlew Jak-11 (Let C-11), 1946
Jednym z wielu wariantów samolotów myśliwskich, opracowanych w biurze konstrukcyjnym Aleksandra S. Jakowlewa, był Jakowlew Jak-3U z silnikiem ASz 82 FN w układzie podwójnej gwiazdy. Oblatany 12.05.1945 r., mimo pozytywnej oceny nie wszedł do produkcji seryjnej z powodu zakończenia wojny. Wkrótce po zakończeniu wojny część zespołu Jakowlewa przystąpiła w 1945 r. do opracowania projektu ekonomicznego samolotu przejściowego. Projektowana maszyna miała zastąpić dwumiejscowe Jakowlew Jak-9W i Ławoczkin UŁa-5, stanowiące wojenną przeróbkę samolotów bojowych. Konstruktorzy założyli, że będzie to samolot prosty w konstrukcji i tani w eksploatacji, zastępujący z powodzeniem koegzowne dla procesu szkolenia maszyny bojowe.
Samolotem tym była dwumiejscowa wersja szkolno-treningowego myśliwca Jak-3U, który nosił oznaczenie Jak-3UTI (Jak-UTI). Pierwszy lot wykonał 10.11.1945 r. Jak-3UTI wyposażony był w silnik gwiazdowy ASz-21 o mocy startowej 515 kW (700 KM), był modyfikacją prototypu samolotu Jak-3U, o podobnej konstrukcji. Wprowadzono niewielkie zmiany kadłuba, co było konieczne ze względu na usytuowanie dwóch miejsc dla załogi. Płat zapożyczono z samolotu Jak-3U. Skrzydła dwudźwigarowe konstrukcji drewnianej. Kadłub spawany z rur stalowych, kryty sklejką i płótnem. Samolot uzbrojony był w 1 karabin maszynowy UBS kal. 12,7 mm, ponadto mógł zabierać dwie bomby o masie łącznej do 100 kg. Mimo pomyślnych wyników prób, samolot nie został skierowany do produkcji seryjnej.
W 1946 r. biuro konstrukcyjne Jakowlewa przystąpiło ponownie do opracowania samolotu, przeznaczonego do zaawansowanego szkolenia i treningu pilotów myśliwskich. W stosunku do pierwowzoru (Jak-3UTI), nowy samolot był konstrukcji całkowicie metalowej, ponadto wprowadzono niewielkie zmiany w konstrukcji i wyposażeniu. Prototyp otrzymał oznaczenie Jak-11. Został oblatany w 1946 r. i w tym samym roku przeprowadzono próby w locie, kwalifikując maszynę do użytkowania w jednostkach szkolnych. Samolot Jak-11 nie różnił się wymiarami i konstrukcją od swego pierwowzoru. Wyposażenie radionawigacyjne umożliwiało wykonywanie lotów w warunkach ograniczonej widoczności, a zastosowane uzbrojenie strzeleckie i bombowe dawało sposobność wykorzystania samolotu do nauki walki powietrznej, nauki strzelania w powietrzu i nauki bombardowania. Zabudowany w kadłubie lotniczy aparat fotograficzny (AFA) pozwalał na prowadzenie szkolenia w rozpoznaniu lotniczym.
Produkcję seryjną samolotów Jak-11 uruchomiono w 1947 r. i pod koniec tego roku pierwsze egzemplarze tego typu zostały dostarczone do radzieckich szkół lotniczych i do jednostek myśliwskich. Wkrótce samolot ten wprowadzono również w DOSAAW. Stanowił on samolot przejściowy z podstawowego samolotu Jakowlew Jak-18 na samoloty bojowe. W 1951 r. radzieccy piloci ustanowili na Jak-11 kilka światowych rekordów zarejestrowanych przez FAI w klasie C-1d:
- 28.08.1950 r.- prędkość 441,176 km/h w obwodzie zamkniętym 500 km,
- 27.10.1951 r.- prędkość 471,348 km/h w obwodzie zamkniętym 500 km,
- 26.08.1951 r.- prędkość 442,289 km/h w obwodzie zamkniętym 1000 km,
- 31.10.1953 r.- prędkość 360,032 km/h w obwodzie zamkniętym 2000 km,
- odległość przelotu Tuszyno- Pietropawłowsk- 1990,183 km.
W 1956 r. opracowano w Związku Radzieckim wersję Jak-11U z trójkołowym podwoziem, ale samolot ten nie wszedł do produkcji seryjnej. Ogółem w ZSRR zbudowano 3859 egz. Jak-11.
W 1952 r. ZSRR udostępnił Czechosłowacji licencję na produkcję samolotów Jak-11. Wiosną 1953 r. zaczęto, w nowo wybudowanych zakładach LET w Kunovicach, montować pierwsze samoloty z części dostarczonych z ZSRR i równocześnie wytwarzać nowe. Otrzymały one oznaczenie C-11. Oblotu pierwszego wyprodukowanego C-11 dokonano 29.10.1953 r. Do końca tego roku wykończono tylko 5 samolotów, a w następnym wyprodukowano 40 egz. Były wyposażane w silniki M-21, będące licencyjną wersją radzieckiego silnika ASz-21. Konstrukcyjnie samolot C-11 nie odbiegał od Jak-11, wymiarowo był identyczny, zmieniono jedynie wyposażenie radiowe i radiowo-nawigacyjne. Czeskie C-11, były w CSRS przydzielane również do aeroklubów, gdzie zdobyto na nich szereg krajowych rekordów odległości przelotu i prędkości w klasie C-ld. Dwa z nich uznano jako rekordy międzynarodowe: prędkość na bazie 3 km- 464 km/h, prędkość na bazie 15-25 km- 427 km/h. Ustanowiono je październiku 1960 r. Pod koniec 1955 r. w Kunovicach wyprodukowano nową zmodernizowaną wersję samolotu oznaczoną C-11U, na podstawie dokumentacji sowieckiej, z przednim kołem. Pierwszy prototyp wystartował 20.04.1956 r. Wyprodukowano tylko 4 prototypy, dwa przekazano do prób w ZSRR. W Kunovicach ostatnie loty C-11U wykonywał jeszcze w maju 1957 r. W latach 1953-1956 wypuszczono 707 (wg [5]- 708) C-11, co z poprzednio wymienionymi radzieckimi Jak-11 czyni pokaźną liczbę 4566 (wg [5]- 4567) egz. tego typu.
Samoloty Jak-11 i Let C-11 był używane w wielu krajach, m.in. w:
- Albanii- 8 egz.,
- Afganistanie,
- Algerii- 18 egz.,
- Austrii- 4 .egz. C-11 były pierwszymi samolotami (obok Jak-18) powstałego w 1955 r. lotnictwa wojskowego Austrii. Używane były od grudnia 1955 r., wycofane ze służby we wrześniu 1965 r.,
- Bułgarii,
- Chińskiej Republice Ludowej,
- Czechosłowacji- pierwsze 10 egz. dostarczono z ZSRR w lipcu 1953 r. W Czechosłowacji wyprodukowano 708 licencyjnych C-11 z czego w kraju pozostało 120 maszyn, dalsze 515 wyeksportowano. Obok lotnictwa wojskowego samoloty Jak-11 i C-11 używane były przez czechosłowackie lotnictwo sportowe. W lotnictwie sportowym samoloty C-11 latały do 1977 r. Na początku lat 1990-tych podjęto odbudowę przechowywanego wzbiorach muzeum lotniczego Praga-Kbely samolotu C-11. Został on oblatany w 1991 r. i był prezentowany na pokazach lotniczych,
- Egipcie- w sierpniu 1956 r. dotarło tam pierwszych 25 C-11. W 1962 r. podpisano kontrakt na dostawę kolejnych 20 C-11. Były to samoloty używane poprzednio przez czechosłowackie lotnictwo wojskowe. W październiku 1963 r. Egipt zawarł kolejny kontrakt na dostawę 22 egz. Tym razem były to wycofane z wojska C-11 latające dotąd w Svazarmie. Wszystkie samoloty dostarczono na przełomie grudnia 1963 i maja 1964 r. Łącznie w Egipcie latało ponad 60 samolotów C-11 wykorzystywanych głównie do szkolenia. Ostatnie wycofano ze służby na początku lat 1980-tych,
- Gwinei- 8 egz.,
- Iraku- 15 egz.,
- Jemenie,
- Koreańska Republika Ludowo-Demokratyczna- lotnictwo wojskowe pierwsze Jak-11 otrzymało w 1952 r. Część z nich wykorzystano podczas wojny w roli lekkich nocnych bombowców, niektóre z nich wyposażono w stanowisko strzeleckie w tylnej kabinie i przystosowano do odpalania niekierowanych pocisków rakietowych powietrze-ziemia,
- Mongolii- używane były do połowy lat 1980-tcych,
- Niemieckiej Republice Demokratycznej- lotnictwo wojskowe posiadało 99 samolotów Jak-11/C-11 eksploatowanych w okresie od 1953 do 1963 r.,
- Rumunii- kilka Jak-11 przebudowano na wersję jednomiejscową, na której latali na nim czołowi piloci akrobacyjni Rumuni,
- Syrii- przed wybuchem wojny w 1967 r. wykazywano ok. 20 samolotów,
- na Węgrzech- lotnictwo wojskowe używało 64 samoloty z czego 49 to oryginalne Jak-11, a 15 czeskie C-11. Dwa z nich przekazano do lotnictwa cywilnego,
- Wietnamskiej RLD.
Do Egiptu nie dotarł jeden z amówionych C-11. W dniu 27.03.1964 r. wylądował przymusowo na Cyprze po awarii silnika i nie został naprawiony. Po pięciu latach trafił do Wielkiej Brytanii gdzie po remoncie został zarejestrowany jako G-AYAK. W lipcu 1984 r. został sprzedany do USA gdzie latał w Weeks Air Museum na Florydzie. W dniu 19.01.1964 r. egipski pilot uciekł do Izraela na C-11. Do 1978 r. samolot był przechowywany w jednym z muzeów skąd trafił do Wielkiej Brytanii. Został wyremontowany i zarejestrowany latał w barwach używanych na myśliwcach Jak-3 z francuskiego pułku Normandie-Niemen. W latach 1980-tych 25 wycofanych z lotnictwa Egiptu samolotów C-11 kupił Francuz Jean Salis, który sprzedał je następnie entuzjastom lotnictwa. Wiele z nich zostało odbudowanych we Francji i stanowi ozdobę pokazów lotniczych. Dwa samoloty trafiły do Wielkiej Brytanii, po jednym do Belgii i Szwajcarii, aż 16 kupili Amerykanie. Częśćz nich przebudowano na samoloty jednomiejscowe i przystosowano do udziału w wyścigach organizowanych w Chino w Kalifornii.
W Polsce.
Polskie lotnictwo wojskowe eksploatowano ok. 192 samoloty tego typu z czego ok. 100 oryginalnych Jak-11 i 92 czeskie Let C-11. W dniu 5.03.1947 r. podpisano umowę o dostawie 12 samolotów Jak-11 z terminem dostawy w 1948 roku. Ostatecznie jednak ta pierwsza partia dotarła do Polski dopiero w drugiej połowie 1949 r. Skierowano je do eksploatacji w 1. PLM, 2. PLM 3. PLM i 11. PLM. W latach 1950-1951 zakupiono kolejne 14 samolotów. Otrzymała je utworzona w kwietniu 1951 roku Oficerska Szkoła Lotnicza Nr 5 w Radomiu. W sierpniu 1952 r. samoloty Jak-11 służyły w 5. DLM w Warszawie, 7. DLM w Krakowie, 9. DLM w Malborku, OSL-5 w Radomiu i w lotnictwie Marynarki Wojennej. We wrześniu i październiku 1954 r. do Polski dotarło 57 samolotów. W marcu i kwietniu 1955 r. nadeszło 13 ostatnich samolotów Jak-11 zakupionych w ZSRR. Tak te jak i Jaki-11 dostarczone w 1954 r. trafiły do OSL-5 w Radomiu gdzie latały m.in. w 4. i 6. Eskadrze Pilotażu Bojowego.
W sierpniu 1955 r. rozpoczęły się dostawy samolotów C-11 produkcji czechosłowackiej. Łącznie do lipca 1956 r. do Polski sprowadzono 92 samoloty C-11. W większości trafiły one do eskadr radomskiej OSL-5 oraz dęblińskiej OSL-4. W dęblińskiej szkole samoloty te znajdowały się na wyposażeniu stacjonującej na miejscu 2. Eskadry Samolotów Przejściowych oraz 4. Eskadry Samolotów Przejściowych w Radzyniu Podlaskim. Sporo samolotów Jak-11 i C-11 trafiło także do innych jednostek, m.in. do 62. Samodzielnego Pułku Szkolno-Treningowego Lotnictwa Myśliwskiego w Poznaniu-Krzesinach i sformowanego w październiku 1957 roku 45. PLM w Babimoście. Na początku 1956 r. Jaki-11 pojawiły się również w 12. Samodzielnej Eskadrze Lotnictwa Artyleryjskiego oraz 1. Samodzielnej Eskadrze Lotnictwa Artyleryjskiego. W obu eskadrach Jaki latały do listopada 1957 r. gdy jednostki te zostały rozformowane. W styczniu 1957 r. w polskim lotnictwie wojskowym latały 182 samoloty Jak-11/C-11, w następnym roku było ich 178, a w styczniu 1959 r. 174. W kwietniu 1960 r. w Inowrocławiu sformowano 20. Eskadrę Lotnictwa Artyleryjskiego. Jednostka ta otrzymała 12 samolotów Jak-11/C-11, które były jej podstawowym wyposażeniem do rozformowania w 1963 r.
Od 1960 r. rozpoczął się proces stopniowego wycofywania Jak-11/C-11 ze służby, w jednostkach zastępowały je samoloty TS-8 ”Bies”. Na początku 1961 r. w służbie pozostawało 118 samolotów, a w styczniu 1962 r. 94 z czego 50 C-11 i 44 Jak-11. Posiadały je następujące jednostki: 4. PLM w Goleniowie, 29. PLM w Ornecie, 34. PLM w Gdyni-Babich Dołach, 40. PLM w Świdwinie-, 41. PLM w Malborku, 5. PLM-Sz w Bydgoszczy, 6. PLM-Sz w Pile, 30. PLM-Sz MW w Siemirowicach, 48. PLM-Sz w Bydgoszczy, 51. PLM-Sz w Pile, 53. PLM-Sz w Mirosławcu, 21. SPLR w Sochaczewie, 20. ELR w Inowrocławiu, 18. MEL MW w Gdyni-Babich Dołach, 17. EL w Poznaniu-Ławicy, Klucz dowódczy 9. DLM w Malborku, TOSWL w Oleśnicy, TSWL w Zamościu. Wiosną 1963 r. trzy samoloty trafiły do 32. Pułku Lotnictwa Rozpoznania Artyleryjskiego.
Pojawienie się samolotów odrzutowych PZL TS-11 ”Iskra”, które w pułkach szkolnych zaczęły zastępować TS-8 ”Bies”, spowodowało, iż te ostatnie rozpoczęto przekazywać do jednostek bojowych. Jak-11 były sukcesywnie wycofywane i w październiku 1964 r. na stanie lotnictwa wojskowego było już tylko 32 samoloty. W ciągu następnych dwóch lat samoloty te zniknęły definitywnie ze stanów jednostek lotniczych. Wiele wycofanych samolotów ustawiano po zakończeniu służby jako pomniki w różnych miastach. Jeden egzemplarz w październiku 1964 r. przekazany do zbiorów Muzeum Lotnictwa i Astronautyki w Krakowie jako dar Inspektoratu Lotnictwa DWL. Drugi Jak-11 znajduje się w Muzeum Wyzwolenia Poznania, trzeci posiada Lubuskie Muzeum Wojskowe w Drzonowie k. Zielonej Góry.
W szkołach lotniczych Jak-11/C-11 stosowany był na II roku szkolenia w pilotażu przejściowym pomiędzy samolotami Jak-18 a odrzutowymi Mikojan MiG-15UTI i SBLim. W jednostkach bojowych wykorzystywano je do szkolenia i treningu, kontroli umiejętności i wznawiania nawyków po przerwie w lotach oraz do zadań dyspozycyjnych. Samoloty 20. Eskadry Lotnictwa Artyleryjskiego zostały wyposażone w montowany w kadłubie lotniczy aparat fotograficzny. Wykorzystywane były także do zwalczania balonów rozpoznawczych i propagandowych wypuszczanych nad Polskę z Europy Zachodniej, m.in. na Jak-11 balon taki zestrzelił 26.07. 1961 r. por. pil. Ryszard Dyla z 34. PLM Marynarki Wojennej w Gdyni-Babich Dołach.
W lotnictwie polskim samoloty Jak-11 przystosowano również do holowania celów powietrznych. W styczniu 1957 r. za samolotem Jak-11 oblatany został prototyp polskiego celu latającego ITWL ”Gacek 2”. W tym samym roku skierowano do Instytutu Lotnictwa dwa samoloty Jak-11 przeznaczone do badań i prób porównawczych z samolotami polskiej konstrukcji.
Konstrukcja:
Dwumiejscowy dolnopłat wolnonośny o konstrukcji metalowej.
Płat wolnonośny, nie dzielony, dwudźwigarowy, konstrukcji całkowicie metalowej z pracującym pokryciem, o obrysie trapezowym z zaokrąglonymi końcami. Lotki różnicowe typu Fryze pokryte płótnem, klapy krokodylowe z blachy duralowej.
Kadłub konstrukcji metalowej o przekroju okrągłym w części przedniej przechodzący w owalny ku tyłowi. Kratownica przestrzenna spawana z rur stalowych, oprofilowana listwami drewnianymi. W samolocie C-11 oprofilowanie wykonane było z elementów tłoczonych z blachy duralowej. Pokrycie części przedniej blachą duralową, tylnej płótnem. Kabina zakryta.
Usterzenie wolnonośne o konstrukcji metalowej. Statecznik poziomy nie dzielony, dwudźwigarowy, pokrycie z gładkiej blachy duralowej. Ster wysokości konstrukcji metalowej, dwudzielny, pokryty płótnem. Usterzenie pionowe pod względem konstrukcyjnym wykonano podobnie jak poziome. Statecznik pionowy całkowicie metalowy, pokryty gładką blachą duralową. Ster kierunku konstrukcji metalowej, kryty płótnem.
Podwozie klasyczne chowane w locie.
Uzbrojenie- 1 stały, zsynchronizowany najcięższy karabin maszynowy UBS kal. 12,7 mm, zabudowany z lewej strony silnika. Pod skrzydłem zamki do podwieszania 2 bomb o masie 25-50 kg każda.
Wyposażenie- fotokarabin S-13, aparat fotograficzny AFA. Samoloty produkcji radzieckiej były wyposażone w radiostację pokładową KF RSI-3M lub RSI-6K, radiokompas RPKO-10M lub ARK- dla prowadzenia samolotu w warunkach ograniczonej widoczności, telefon pokładowy SPU, radiowe urządzenie samoodpowiadające SRO. Maszyny wyprodukowane w Czechosłowacji miały radiostację UKF R-800.
Instalacje: powietrzna, elektryczna , tlenowa.
Silnik- gwiazdowy ASz-21 o mocy startowej 515 kW (700 KM) i mocy trwałej 420 kW (570 KM). W wersji licencyjnej Let C-11 były wyposażane w silniki M-21, będące licencyjną wersją radzieckiego silnika ASz-21,
Dane techniczne Jak-11 (wg [4]):
Rozpiętość- 9,4 m, długość- 8,5 m, wysokość- 3,28 m, powierzchnia nośna- 15,4 m2.
Masy: własna 1900 (wg [1]- 1900-2000) kg, użyteczna 540 kg, całkowita 2440 (wg [1]- 2440-2500) kg.
Prędkość max- 460 km/h, prędkość przelotowa- 380 km/h, prędkość lądowania- 127 km/h, pułap 7950 (wg [1] i [5]- 7100) m, zasięg 1250 (wg [1] i [5]- 1280) km, czas lotu- 4 h 28'.
Galeria
Źródło:
[1] Krzyżan M. ”Samoloty w muzeach polskich”. Wydawnictwo Komunikacji i Łączności. Warszawa 1983.[2] Gołąbek A. ”Lotnisko w Mierzęcicach”. Lotnictwo z szachownicą nr 3.
[3] Konarski M. ”34 Pułk Lotnictwa Myśliwskiego”. Lotnictwo z szachownicą nr 7 i 8.
[4] Morgała A. ”Polskie samoloty wojskowe 1945-1980”. Wydawnictwo MON. Warszawa 1980.
[5] Luranc Z., Piotrowski C. ”Jak-11”. Skrzydła w miniaturze nr 21. Wydawnictwo AVIA-PRESS Sp. z o.o. Gdańsk 1999.