Niemiecka fabryka taboru kolejowego Hannoversche Waggonfabrik (Hawa) utworzyła w 1915 r. wydział budowy samolotów: Hawa Abteilung Flugzeugbau. Początkowo budowano tam konstrukcje obce, a od 1917 r. własny samolot Hannover CL-II. Przeznaczony był, oprócz zadań rozpoznawczych i bombowych, do eskortowania bombowców oraz do działań szturmowych wspierających piechotę. Konstruktorem był Hermann Dorner, jeden z pionierów lotnictwa w Niemczech.

Samoloty były budowane w firmie macierzystej jak również z licencji w wytwórni Roland-Luftfahrzeug Gesselschaft. Wersja licencyjna była nazywana Hannover-Roland i niekiedy oznaczana CL-IIa. Na przełomie 1917/1918 r. uruchomiono produkcję wersji CL-III z silnikiem Mercedes D-III. Wobec deficytu tych silników, wprowadzono z powrotem silniki As-III i wersję tę (produkowaną również w LFG Roland) oznaczono CL-IIIa. Razem wyprodukowano 440 (wg [2]- 443) samolotów CL-II, 200 CL-IIa, 80 (wg [2]- 180) CL-III i 573 (wg [2]- 611) CL-IIIa. Ostatnią wersją była CL-IIIb z silnikiem NAG o mocy 140 kW (190 KM). Produkcję kontynuowano jeszcze przez pewien czas po zawarciu rozejmu w listopadzie 1918 r. Charakterystyczną cechą Hannoverów było dwupłatowe usterzenie poziome, przyjęto ten układ dla zmniejszenia rozpiętości usterzenia, a tym samym ograniczenia pola martwego ostrzału.

Pierwsze samoloty Hannover CL-II pojawiły się w grudniu 1917 r. (wg [2]- w październiku) na wyposażeniu eskadr osłaniających. Nie odegrały swej roli jako myśliwce, okazały się jednak doskonałymi samolotami do wsparcia wojsk lądowych. W marcu 1918 r. wszystkie 38 eskadr osłaniających przemianowano na szturmowe. Szybko zdobyły sobie uznanie. Hannovery zanotowały najniższy procent strat ze wszystkich dwumiejscowych samolotów niemieckich, a lotnicy alianccy wyrażali się o nich z respektem. Samoloty tego typu dały się we znaki siłom koalicji dzięki dużej zwrotności i dobremu usytuowaniu stanowiska ogniowego obserwatora, który miał dobre pole ostrzału nie tylko do przodu, lecz także poprzez zmniejszenie martwego pola w tylnej półsferze na skutek małych wymiarów dwupłatowego usterzenia.

W Polsce.

Na samolotach Hannover CL-II latali również Polacy, piloci w służbie lotnictwa kajzerowskich Niemiec:
- w lutym 1917 r., wyszkolony na strzelca pokładowego Maksymilian Kowalewski, otrzymał przydział na front zachodni, do 18. Eskadry Ochronnej (Schusta 18). Zadaniem tego typu eskadr wyposażonych w samoloty klasy CL (Halberstadt CL-II, a potem Hannover CL-II) była ochrona własnych samolotów rozpoznawczych w trakcie lotów bojowych i zwalczanie wrogich samolotów rozpoznających wojska niemieckie.

W lotnictwie polskim znajdowały się 24 (wg [5]- kilkanaście) samoloty Hannover CL, z tego 10 CL-II było produkcji Hawa, 13 CL-IIa pochodziło z LFG Roland. Hannover CL-IIIa posiadano w jednym egzemplarzu. Wszystkie CL-II/IIa pochodziły ze zdobyczy w Kongresówce i w Małopolsce. Jedynie C-IIIa został zakupiony od niemieckiego pilota. Wszystkie samoloty tego typu były nazywane w Polsce Roland CL-II.

Samoloty Hannover CL-II przydzielono do eskadr sformowanych na terenach b. Kongresówki i Małopolski od 1 Eskadry do 12 Eskadry, a ponadto do 59 Eskadry Breguetów. Jedyny CL-IIIa był kolejno w wyposażeniu 5 i 9 EW. Hannovery były ponadto w Wojskowej Szkole Lotniczej w Warszawie, w WSP na Ławicy, a następnie w Grudziądzu. Brały udział w operacjach 1919 r. na Froncie Ukraińskim przy oswobodzeniu Małopolski Wschodniej, na Froncie Litewsko-Białoruskim oraz w ofensywie wiosennej 1920 r. Wykonywały także loty rozpoznawcze na Froncie Mazowieckim w kierunku na Prusy Wschodnie i nad Górnym Śląskiem. Nie mając źródeł zaopatrzenia w nowy sprzęt tego typu wykruszały się i nieliczne już były używane w eskadrach do końca 1920 r. W styczniu 1921 r. Hannovery wycofano ze służby liniowej. Jedynie jeden samolot znajdował się w wyposażeniu WSP Grudziądz do końca 1922 r.

Utworzone na Mokotowie w listopadzie 1918 r. Centralne Warsztaty Lotnicze (CWL) otrzymały za zadanie dokonywanie remontów i podjęcie produkcji płatowców wypróbowanych typów. W marcu i kwietniu 1919 r. do sześciu samolotów Hannover CL-II zabudowano uniwersalne łoża silnikowego według pomysłu inż. Ebermana. Wszystkie te samoloty otrzymały silniki Benz Bz-III lub Bz-IIIa. Przydzielono je do Wojskowej Szkoły Lotniczej w Warszawie oraz do eskadr wywiadowczych. Pod koniec 1919 zabudowano na jednym samolocie mocniejszy silnik Benz Bz-IV o mocy 147 kW (200 KM), ale go zdemontowano.

W międzyczasie dokonano wyboru samolotu Hannover CL-II do produkcji seryjnej w CWL. W biurze technicznym rozpoczęto prace konstrukcyjne, a warsztaty przygotowano do produkcji seryjnej. Przewidywano, że od lipca 1919 r. do marca 1920 r. zostanie wyprodukowanych 45 samolotów tego typu. Całe przedsięwzięcie zainicjował kierownik CWL por. inż. Karol Słowik. W maju 1919 r. przystąpiono do budowy pierwszej partii trzech płatowców. Materiały były przygotowane dla serii wynoszącej 10 szt. Serii nadano numer: 18 (CWL seria 18). Do napędu zastosowano silnik Austro-Daimler Ba 17000. Samolot został ukończony w lipcu 1919 r. Oblotu dokonał Bolesław Skarba. Prototypu oznaczany jest różnie: CWL 18.01, CWL ”Słowik” lub CWL SK-1.

Oficerowie oczekujacy na przybycie Naczelnika Państwa i Naczelnego Wodza Józefa Piłsudskiego.
Naczelnik Państwa składa kwiaty ofiarowane przez pracowników Centralnych Warsztatów Lotniczych.
Ppłk.Hipoli Łossowski wyjaśnia Naczelnemu Wodzowi szczegóły budowy samolotu.
Naczelnik Państwa wita się z oficerami lotnictwa.
Konstruktor samolotu por. inż. Karol Słowik tuż przed startem samolotu do lotu pokazowego.
(Źródło: Praca zbiorowa "Ku czci poległych lotników. Księga pamiątkowa". Wydawnictwo Komitetu Budowy Pomnika Ku Czci Poległych Lotników. Warszawa 1933).

---

Na dzień 23.08.1919 r. wyznaczono uroczystość poświęcenia i publiczny pokaz w locie pierwszego samolotu zbudowanego od podstaw w kraju. Na uroczystość przybył Naczelnik Państwa Marszałek Józef Piłsudski w otoczeniu generalicji. Pokaz zakończył się katastrofą samolotu, który spadł na ziemię nie opodal zgromadzonych. Pod szczątkami zginęła załoga: por. inż. Karol Słowik i ppor. pilot Kazimierz Jesionowski. Przyczyną katastrofy było zastosowanie do usztywnienia komory płatów linki, która posiadała o połowę mniejszą od linek pochodzenia niemieckiego. Badania wykazały ponadto, że niektóre elementy oznaczały się słabszą budową niż w oryginalnych samolotach CL-II. Drugi, gotowy płatowiec został wykorzystany do próby statycznej wykonanej 17.01.1920 r. Budowę trzeciego płatowca wstrzymano. Obecnie w Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie znajduje się kawałek sklejki pokrycia z samolotu CWL ”Słowik”.

Konstrukcja:
Dwumiejscowy dwupłat o konstrukcji drewnianej.
Skrzydła dwudźwigarowe. Górne szersze, o cięciwie 1800 mm, dolne węższe 1300 mm. Wydłuże­nie płata górnego wynosiło 6,3 (bez lotek), wydłużenie płata dolnego 4,0. Skos wynosił 5°, wznios 2,5°. Komora płatów jednoprzęsłowa. Stojaki były ustawione rozbieżnie ukośnie. Górny płat trójdzielny, dol­ny płat dwudzielny. Lotki na górnym płacie miały kompensację rogową. W późniejszych seriach CL-II i CL-llla miały większą powierzchnię przez powiększenie cięciwy w partii skraj­nej i kompensację rogową wystającą poza obrys płata. Stojaki w CL-II były z rur okrągłych oprofilowanych drew­nem, w CWL nr 18.01 z rur o prze­kroju trójkątnym z zaokrąglonymi kantami. Rozporki wewnątrz skrzy­deł między dźwigarami (w miejs­cach mocowania stojaków) w CWL nr 18.01 zrobiono w warsztacie z drążonego drewna (rur sosnowych), we­dług pomysłu inż. Michała Króla z Warszawskiego Towarzystwa Lotniczego ”Awiata”. Usztywnienie komory płatów w for­mie wykrzyżowań i odciągów wyko­nano z linek stalowych ø 4,5 i 3,0 mm oraz ze strun fortepianowych ø 2,0 i 2,5 mm. Samo wykrzyżowanie ko­mory między stojakami, a kadłubem i baldachimem, wykonano z linki ø 3,0 mm i strun ø 2,0 i 2,5 mm. Natomiast dwa odciągi nośne wybie­gające w przód od węzła stojak- gór­ny dźwigar do podstawy silnika i od tego samego węzła do okucia przed­niej goleni podwozia oraz wykrzyżowania w baldachimie, były z inkryminowanej linki ø 4,5 mm.
Kadłub o konstrukcji półskorupowej, podłużnicowo-wręgowej z pokryciem ze sklejki. Przód pokryty blachą aluminiową. Kabiny odkryte.
Statecznik pionowy stanowił integralną część konstrukcji kadłuba. Reszta usterzenia miała szkielet spawany z rur stalowych. Pokrycie płótnem. Usterzenie poziome komorowe, składało się z dwóch płaszczyzn. W starszych egzemplarzach było usztywnione pionowym stoja­kiem. W późniejszych zastąpiono je usztywnieniem wewnętrznym i krót­kim zastrzałem statecznika górnego.
Podwozie stałe, główne dwugoleniowe, z osią niedzieloną miało amortyzator z cienkich, giętkich sprężyn spiral­nych otoczonych bawełnianą ple­cionką. Płoza ogonowa drewniana przylegała do dolnej partii statecz­nika pionowego.

Uzbrojenie- 1 stały karabin maszynowy pilota Spandau wz. 08/15 kal. 7,92 mm i 1 ruchomy karabin maszynowy obserwatora Parabellum wz. 14 kal. 7,92 mm. Ładunek bomb 50 kg mocowany był na zewnątrz na lewej burcie kabiny obserwatora.

Wyposażenie- niektóre egzemplarze wyposażone w kamery foto lub radiostację.

Silnik- rzędowy, 6-cylindrowy, chłodzony cieczą Argus As-III o mocy 132 kW (180 KM). W wersji CL-III silnik rzędowy, 6-cylindrowy, chłodzony cieczą Mercedes D-III o mocy 118 kW (160 KM). W Polsce były również stosowane silniki rzędowe Opel i Stoever każdy o mocy 132 kW (180 KM). Przebudowane w CWL miały silnik Benz Bz-III o mocy 110 kW (150 KM) i Bz-IIIa o mocy 118 kW (160 KM). W jednym wypadku zastosowano silnik Benz Bz-IV o mocy 147 kW (200 KM). Samoloty CWL serii 18 miały silnik Austro-Daimler o mocy 118 kW (160 KM). Chłodnica profilowa była wbudowana w baldachim. Zbiornik paliwa główny w kadłubie miał pojemność 132 l, opadowy w bal­dachimie 28 l, razem 160 l. Zbiornik oleju w kadłubie mieścił 12 l, olej w silniku zajmował pojemność 7,5 l razem mieś­ciło się 19,5 l oleju.

Dane techniczne Hannover CL-II (wg [1]):
Rozpiętość- 11,95 m, długość- 7,80 m, wysokość- 2,75 m, powierzchnia nośna- 32,36 m².
Masa własna- 750-773 kg, masa użyteczna- 360 kg, masa całkowita- 1110-1133 kg.
Prędkość max- 165 km/h, prędkość minimalna- 72 km/h, czas wznoszenia na 1000 m- 5'18", pułap- 7000 m, zasięg- 450 km, czas lotu- 3 h.

Dane techniczne CWL nr 18.01 (wg [1]):
Rozpiętość- 11,92 m, długość- 7,85 m, wysokość- 2,75 m, powierzchnia nośna- 32,10 m².
Masa własna- 805 kg, masa użyteczna- 295 kg, masa całkowita- 1100 kg.
Prędkość max- 160 km/h, prędkość minimalna- 70 km/h, pułap- 6800 m, zasięg- 420 km, czas lotu- 3 h.